به گزارش نماینده به نقل از خبرگزاری فارس چندی پیش کتاب کم‌حجمی با عنوان «محض اطلاع» نوشتة ادیب نام‌آشنا و سیاستمدار فاضل کشورمان به چاپ رسیده که با رویکرد نو و از منظری جدید به انقلاب اسلامی ایران پرداخته است. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است که نویسنده در بخش اول، به تحلیل محتوای جلد هفتم یادداشت‌های علم (وقایع اول اردیبهشت ۱۳۴۶ تا بیست و یکم بهمن ۱۳۴۷) پرداخته و در بخش دوم، سه عنوان کتاب از خاطرات مبارزانِ انقلابی و رزمندگان را با عناوین «خاطرات عزّت‌ شاهی»، «پایی که جا ماند» و «من زنده‌ام» بررسی کرده است. مؤلف قصد دارد با کنارِ هم آوردن خاطرات دو نسل نامتجانس، توجه خواننده را به ماهیت تحولِ انقلابی در ایران، تفاوت‌های ایرانِ قبل از انقلاب با ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بیگانگی مردم از دستگاه حاکم معطوف کند. در این نوشتار پس از معرفی کتاب به چند ویژگی اثر اشاره می‌کنیم.

معرفی کتاب:

نویسنده در پیشگفتار اثر ضمن تأکید بر اهمیت خاطره‌نگاری در عرصة تاریخ‌نگاری به چند دلیل یادداشت‌های علم را حایز اهمیت و توجه می‌داند:

«نخست از آن جهت که دوره‌ای طولانی و مهم را دربرمی‌گیرد و تقریباً دوازده سال آخر حکومت شاه را به استثنای حوادث سال ۵۷ شامل می‌شود. دلیل دیگر نزدیکی علم با شخص شاه و دسترسی و آگاهی او از بسیاری از واقعیات سیاسی داخلی و خارجی است» (ص ۸). سپس با اشاره به دوره طولانی چاپ یادداشت‌های علم در ایران یادآور می‌شود که به‌رغم اهمیت این نوشته‌ها در بررسیِ تاریخ ایران معاصر اهمیت و توجه چندانی به آنها نشده است. مقدمه کتاب که نسبتاً هم طولانی می­ باشد به شخصیت، محیط زندگی و خاندان علم و چگونگی ارتقای وی در دستگاه حکومت پهلوی پرداخته است. در مجموع می‌توان گفت خاستگاه اشرافی امیراسدالله علم، روابط پدرش شوکت‌الملک با انگلیسی‌ها و رضاشاه، موقعیت مهم و حساسِ قائنات و همجواری آن با مستعمرات بریتانیا و دست آخر پیوند وی با یکی از خاندان‌های مهم فارس باعثِ تقربِ هرچه بیشتر وی به دربار حکومت پهلوی شد. به­نظر نویسنده علم با دستگیری امام خمینی (ره) و سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و پس از آن به عهده‌گرفتن وزارت دربار پهلوی از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۶ «جزء لاینفک شاه» شده بود (ص ۲۲).

در متن کتاب، نویسنده پس از طرح مندرجات جلد هفتم یادداشت‌های علم، در نخستین بحث کتاب به «انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا» در سال ۱۹۶۸ می‌پردازد. شاه علم را احتیاطاً برای ترمیم روابط خود با رابرت کندی (برادر کندی مقتول) از حزب دموکرات به آمریکا می‌فرستد ولی کندی به قتل می‌رسد و نامزد حزب جمهوری‌خواه پیروز می‌شود که نتیجه مطلوب شاه است. قطعات انتخاب‌شده در این بحث میزان وابستگی و عجز حکومت پهلوی را در مقابل تحولات سیاسی در آمریکا به خوبی نشان می‌دهد.

بحث دوم، جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل است که به اعتقاد دکتر حدادعادل مهم‌ترین واقعه‌ای است که در زمان تحریر مجلد هفتم در دنیای اسلام رخ داده است. در این جنگ شاه ایران و رژیم‌های وابسته‌ی غرب طرفدار اسرائیل و مخالف اعراب بودند.

قطعات انتخاب‌شده از یادداشت‌های علم درباره این واقعه بسیار خواندنی و جذاب است و دیدگاه رژیم پهلوی نسبت به تحولات منطقه و آرایش نیروهای درگیر در جنگ را نشان می‌دهد. به­علاوه میزان نفرت علم از اعراب و شخص جمال عبدالناصر نیز کاملاً هویداست اما مطالب تاریخی ارزشمندی نیز دارد.

بحث سوم که مفصل‌ترین بحث این بخش می‌باشد و درباره آن مناقشات زیادی وجود دارد، موضوع «آزادی و استبداد در دوران حکومت شاه» است. نویسنده در این مجال به موقعیت مجلس، احزاب و رقابت‌های فرمایشیِ انتخاباتی پرداخته است و خواننده درمی‌یابد «در همه مسائل مهم سیاسی و نظامی و اقتصادی و فرهنگی و... فقط و فقط شخص شاه تصمیم می‌گرفت» (ص ۶۳). نویسنده در این مبحث برای روشن‌شدن نقش نخبگان و جایگاه مطبوعات در نظام سلطانیِ پهلوی، سرنوشت سناتور مسعودی و مقاله چاپ‌شده در روزنامه اطلاعات را شاهد مثال می‌آورد که بسیار آموزنده است.

دو بحث پایانی بخش اول «آلودگی‌های اخلاقی شاه و علم» و «ولخرجی و تجمل‌گرایی» است که مطالب زیادی در متن یادداشت‌های علم و سایر کتاب‌های نوشته‌شده درباره خاندان پهلوی در این باره وجود دارد.

نویسنده در آغازِ بخش دوم متذکر می‌شود که اساسِ کارِ خود را بررسی یادداشت‌های علم قرار داده است ـ عنوانی که در روی جلد کتاب نیز آمده است ـ اما در بحث علت‌یابی سقوط حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی درصدد است خوانندة کتاب را از فضای دربار و دستگاه حکومت خارج کند و به متن جامعه ببرد لذا بخش دوم را با همین هدف به کتاب اضافه کرده است که در قیاس با بخش اول مجمل‌ می‌باشد.

نویسنده نخست به معرفی خاطرات عزّت شاهی از مبارزان و زندانیان قدیمی می‌پردازد که مضمون اصلی قطعات انتخاب‌شده از خاطرات وی شرح شکنجه‌ها، شکنجه‌گران و اوضاع زندان‌های ساواک است. ایمان و مقاومت عزّت‌ شاهی در مقابل شکنجه‌ها و قیاس آن با خوش‌باشی و تنعم درباریانی چون علم قابل توجه است. مؤلف معتقد است برای حفظ این انقلاب، باید روحیة مقاومت و مجاهدات تداوم داشته باشد و استقرار نظام اسلامی نباید این روحیه را سست و ضعیف سازد، لذا برای نشان دادن استمرار آن در نسل بعد از انقلاب دو کتاب «پایی که جا ماند» خاطرات سید ناصر حسینی‌پور از دوران اسارت در اسارتگاه‌های عراق در سال‌های ۱۳۶۷ ـ ۱۳۶۹ و کتاب «من زنده‌ام» خاطرات معصومه آباد از چهار سال اسارت در زندان‌ها و اردوگاه‌های رژیم بعثی را معرفی و قطعاتی از مقاومت آنان در مقابل شکنجه‌های مختلف نقل می‌کند.

ملاحظات

۱ـ تحلیل محتوا: اگرچه با پیروزی انقلاب اسلامی ایران خاطرات زیادی از شخصیت‌های انقلابی و کارگزاران رژیم پهلوی چاپ شده است، ولی پرداختن به تحلیل محتوایِ این خاطرات و بررسی جامعه و سیاست و عملکرد نخبگان از لابه‌لای آن در عصر پهلوی و حتی ایران بعد از انقلاب به نوعی مغفول مانده یا کمتر توجه شده است. دکتر حدادعادل با پرداختن به تحلیل محتوای خاطرات عَلَم باب تازه‌ای گشوده است که امید می‌رود با استمرار آن زوایای مختلف و علل پیروزی انقلاب بیشتر و بهتر روشن شود ولی مشتاقیم پس از مستندنگاری مقبول ایشان در کتاب، قلم روان وی نیز بیشتر در متن دیده شود.

۲ـ طنز و طیبت نوشته: این طرز پرداختن به موضوع یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های تفهیم مطلب به خواننده است. کسانی که با ادبیات دل‌انگیز فارسی انس و الفت دارند ـ که البته نویسنده نیز به حد کفایت بهره‌مند و علاقه‌مند است ـ به خوبی می‌دانند که بزرگان ادب فارسی مانند سعدی، حافظ و... به تکرار از گونة ادبی طنز و طیبت‌نویسی در نوشته‌های خود استفاده کرده‌اند و حتی برخی معتقدند تمامی نویسندگان بزرگ طنز دارند و آثار بزرگان ادب ایران و جهان و شاهکارهایی چون گلستان و بوستان را یکسره طنز قلمداد کرده‌اند. ۱ در این شیوه نویسنده یا شاعر تلاش می‌کند با تصویرِ زشتی، پلیدی، جهل و... قرار دادن آن در مقابل زیبایی، نیکی و فضیلت خواننده خود  متفطن شود. بر این قیاس در این اثر نیز مؤلف در خاتمة کار متذکر شده است که سعی‌اش بر این بود تا «دو تابلو و دو تصویر از دو روزگار متفاوت در برابر چشم خواننده قرار» دهد. و می‌نویسد: «بی‌شک انقلاب اسلامی در ایران سبب شد تا کسانی بروند و کسان دیگری بیایند: آنها که بر سرِ قدرت بودند رفتند و آنان که قدرت نداشتند آمدند و مسئولیت اداره کشور را بر عهده گرفتند» (ص ۲۱۳). نویسنده با دسته‌بندی راهگشا از مطالب یادداشت‌های علم در ذیل عناوین مشخص و به تصویر کشیدن وضعیت سیاست و جامعه و عملکرد نخبگان قبل از انقلاب در پیش چشم خواننده و قرار دادن آن در مقابل  آیینه خاطرات مبارزان و رزمندگان در قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کوشیده تفاوت‌های دو نسل و عصر متفاوت را نشان دهد و به مدد آن خواننده را از عمق تحول عظیم مطلع ساخته علل پیروزی انقلاب را تبیین کند. به عبارتی دیگر، تلاش کرده به مدد تصویر زشتی‌ها و پلیدی‌ها، و تنعم و نازپرودگی، که قهراً نتیجه‌اش سستی و سقوط است، برتری و فضیلتِ مجاهدت و مقاومت را گوشزد کند.

۳ـ توجه به «رشته تاریخ» و «فلسفه تاریخ» : نویسنده رشته تاریخ را یکی از «مظلوم‌۲»ترین رشته‌های دانشگاهی می‌داند و به اهمیت این درس در تحکیم هویت ایرانیان وقوف کامل دارد. وی به دانشجویان توصیه می‌کند یادداشت‌های علم «ظرفیت و قابلیت بررسی‌های تاریخی و دانشگاهی بسیاری دارد و می‌تواند موضوع انواع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رشته‌های تاریخی و علوم سیاسی شود.» (ص ۱۱) که این تذکر نیز به نوبه خود برای دانشجویان ره‌آموز است.

با این حال متذکر می‌شود در بیست سال گذشته که به‌تدریج مجلدهای هفت‌گانه یادداشت‌های علم چاپ شده، مورد توجه جدی و تحلیل و ارزیابی علمی قرار نگرفته است. نویسنده در پایان با اشاره تلویحی به ماهیت انقلاب اسلامی در ایران آن را مطابق با قانون تاریخ می‌داند و با حال استفهام می‌نویسد: «آیا نه این است که قانون و قاعده تاریخ این است که هوسرانان و عیاشان و خوش­باشان جای خود را به سخت‌کوشان و ازخودگذشتگان و فداکاران بدهند؟ و ادامه می‌دهد «اگر چنین است، که هست، باید بپذیریم که در ایران چنین اتفاقی درست برطبق قاعده طبیعی و مسلم تاریخی روی داد و مادام که مردان و زنانی با چنین اوصاف و احوالی در صحنه باشند و از ارزش‌های خود دفاع کنند، این تحول ادامه خواهد یافت».

۴. حسن انتخاب: کتاب‌های انتخاب‌شده برای بررسی موضوع، در سال‌ها و ماه‌های اخیر از کتاب‌های پرخواننده در جامعه کتابخوان کشورمان بوده است که نشان می‌دهد نویسنده به تعبیر خود به­رغم «اشتغالات بی‌حد و حصرِ۳» خویش مشتاقانه فضای فرهنگی به‌ویژه عرصه کتاب را که «مادر معارف بشری» است، رصد می‌کند و امید که سرمشق همگان باشد.

۵. ناشر: ناشر کتاب، انتشارات فراوا (فرهنگ ایران و اسلام) است که به نوشته مؤلف این اثر نخستین کتاب منتشرشده در آن انتشارات می‌باشد و برای آشنایی جوانان با بخشی از واقعیت‌های تاریخ معاصر کشور به چاپ آن اهتمام شده است. ترکیب فرهنگ ایران و اسلام در نام انتشارات که نویسنده خود مدیریت آن را برعهده دارد، عقیده (اسلام) و علاقه (ایران) ۴ نویسنده را در ترکیبی متناسب جمع کرده و امید است منشأ خدمات فرهنگی ارزنده‌ای شود. طرح جلد، نوع حروف‌نگاری و صفحه‌آرایی کتاب طراوت و گیرایی قابل ملاحظه‌ای دارد و قطع کوچکِ رقعی متناسب با حجم مطالب است.

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ دکتر رضا داوری اردکانی در سخنرانی‌ای در مرکز شهر کتاب بهشتی درباره طنز و طیبت‌ در کلام سعدی این نکته را مطرح کرد. بدیهی است طنز لزوماً مطلب خنده‌‌آور نیست، ولی درک آن تیزی خاصی می‌طلبد.

۲ـ استاد حداد عادل به مظلوم بودن رشته تاریخی تأکید دارد و از برخی شاگردان ایشان شنیدم که آنان را برای تحصیل در تاریخ تشویق می‌کرد.

۳ـ وی در نشست مجمع ناشران انقلاب اسلامی در سال ...  تأکید کرد به‌رغم اشتغالات بی‌حد و حصر خود برای سخنرانی درباره نشر انقلاب آمدم. سعادت با سلامت یارشان باد.

۴ ـ وی در سخنرانی‌ای گفتند اسلام عقیده من و ایران علاقه من است.

نادر خبازی دولت‌آباد