*اقدام اولیه

به گزارش ماهنامه «نماینده»، مواد 214 تا 217 آئین‌نامۀ داخلی مجلس شورای اسلامی به‌نحوۀ انجام تحقیق و تفحص به‌عنوان یکی از ابزارهای نظارتی بهارستان بر عملکرد قوۀ مجریه و اجرای قوانین مصوب پرداخته است.

هر زمان، هر یک از نمایندگان(حتی یک نماینده)، تحقیق و تفحص در هر موضوعی از امور کشور را لازم بداند، می‌تواند تقاضای خود را به‌صورت کتبی به هیئت رئیسۀ مجلس تسلیم نماید. به این ترتیب اولین گام در جهت انجام تحقیق برداشته شده است.

*بررسی در کمیسیون

هیئت ‏رئیسۀ مجلس موظف است ظرف 48 ساعت تقاضای تحقیق و تفحص را به کمیسیون تخصصی مرتبط با موضوع ارجاع نماید. کمیسیون نیز از زمان وصول تنها 2 هفته فرصت دارد تا اطلاعاتی را در زمینۀ موضوع کسب نموده و در اختیار متقاضی یا متقاضیان تحقیق و تفحص قرار دهد. در این مرحله 2 حالت وجود دارد؛ اول اینکه مستندات موجب می‌شود متقاضی قانع شده و تحقیق و تفحص در همین مرحله متوقف می‌شود. در حالت دوم، متقاضی اطلاعات جمع‌آوری شده توسط کمیسیون را کافی تشخیص ندهد، که در این صورت کمیسیون موظف است تا ظرف یک هفته از متقاضی و نیز بالاترین مقام دستگاه اجرایی ذی‌ربط دعوت کند تا در این جلسه دلایل انجام تحقیق و تفحص را به سمع مسئولین رسانده و آنها نیز می‌توانند نظرات خود را بیان کنند. کمیسیون پس از برگزاری این جلسه به مدت 10 روز فرصت دارد تا گزارش خود را مبنی بر تصویب یا رد تقاضای تحقیق و تفحص به هیئت رئیسۀ مجلس ارائه دهد.

*بررسی در صحن

هیئت رئیسه گزارشی که توسط کمیسیون آماده شده را خارج از نوبت در دستور هفتۀ بعد مجلس قرار می‌دهد. سخنگوی کمیسیون و نمایندۀ متقاضی تحقیق و تفحص هر کدام به مدت 10 دقیقه فرصت دارند توضیحات خود را ارائه کنند. نهایتاً گزارش کمیسیون بدون هیچ‌گونه بحث به رأی گذاشته خواهد شد.

*ادامۀ راه در کمیسیون

در صورت تصویب انجام تحقیق و تفحص، موضوع به همان کمیسیون تخصصی ذی‌‏ربط جهت رسیدگی ارجاع می‌گردد. اولین قدم برای شروع تحقیقات تحقیق و تفحص، تعیین اعضای هیئت تحقیق و تفحص است که در همین راستا کمیسیون باید ظرف مدت 20 روز اعضای هیئت را که حداقل 11 و حداکثر 15 نفر خواهند بود تعیین و به رئیس مجلس جهت صدور ابلاغ معرفی کند. گاهی پیش می‌آید که تعداد متقاضیان تحقیق و تفحص کمتر از 5 نفر باشند، که در این صورت تمامی آنان عضو هیئت خواهند بود، در غیر این‌ صورت حداقل 5 ‌نفر از اعضای هیئت از میان ‌متقاضیان تحقیق و تفحص انتخاب خواهند شد. هیئت منتخب در درون خود اقدام به انتخاب یک رئیس، دو نایب رئیس و یک دبیر می‏کنند.

*گزارش آماده است

هیئت حداکثر در مدت یک ‌ماه پس از پایان مهلت تحقیق و تفحص، گزارش خود را به کمیسیون تسلیم می‌نماید. کمیسیون موظف است ظرف یک ‌ماه گزارش هیئت را در جلسۀ مشترک اعضای کمیسیون و هیئت مطرح و گزارش نهایی را جهت قرائت در مجلس برای مدت 30 دقیقه تنظیم و پس از تصویب به هیئت ‌رئیسه ارسال نماید. قبل از رأی‌گیری در رابطه با گزارش نهایی، وزیر یا مقام مسؤول از عملکرد خود دفاع خواهد نمود. هیئت رئیسه موظف است گزارش کمیسیون را در دستور هفتۀ بعد کاری مجلس قرار دهد تا توسط سخنگوی کمیسیون قرائت گردد.

*تحقیق و تفحص منجر به استیضاح

درصورتی‌که جلسۀ مشترک هیئت تحقیق و تفحص و کمیسیون تخصصی تخلفات موضوع تحقیق را مهم و مسؤول دستگاه یا سازمان را مقصر تشخیص دهد، طرح استیضاح وزیر مربوط در صورت رعایت مفاد اصل هشتادونهم (89) قانون اساسی در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت. هیئت رئیسه موظف است در اولین جلسۀ علنی موضوع استیضاح را اعلام‌ وصول و حداکثر تا مدت 10 روز در دستور جلسۀ علنی قرار دهد تا جلسۀ استیضاح برگزار شود.

نکات قابل توجه

1. میزان هزینۀ انجام این تحقیق و تفحص از مسائل مهم و تأثیرگذار در روند و کیفیت تحقیق است. این وظیفه برعهدۀ هیئت رئیسۀ مجلس است که تنخواه مورد درخواست هیئت را در اختیار رئیس هیئت قرار دهد.

2. کمیسیون مربوط همزمان با ارائۀ گزارش نهایی به هیئت ‌رئیسه، تمامی اسناد، مدارک و پرونده‌های تحقیق و تفحص و یک نسخه‌ از گزارش نهایی را به کمیسیون اصل نودم(90) قانون اساسی جهت اقدام قانونی و نیز حفظ و بایگانی اسناد ارسال می نماید.

3. هیچ یک از اشخاص حقیقی و حقوقی و اعضای هیئت تحقیق و تفحص حق ارائه و انتشار اطلاعات مرتبط با تحقیق و تفحص را به هیچ شکلی ندارند. این ممنوعیت تا زمانی که گزارش در صحن قرائت شود، وجود دارد.

4. نمایندگان مجلس در تحقیق و تفحص از آزادی کامل برخوردارند و تنها از چند مورد امکان تحقیق و تفحص وجود ندارد که عبارت‌انداز: «شورای نگهبان، مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و پرونده‌های جریانی مراجع قضائی و امور ‌ماهیتی قضائی» از دستگاه‌هایی که زیر نظر مقام معظم رهبری هستند نیز تنها با اذن معظم‌له امکان تحقیق و تفحص توسط مجلس وجود دارد.

5. مهلت انجام تحقیق و تفحص 6 ماه از تاریخ صدور ابلاغ اعضای هیئت توسط رئیس مجلس است. در صورت ضرورت با درخواست هیئت و تصویب هیئت رئیسۀ مجلس تا 6 ‌ماه دیگر قابل تمدید است.

*نظارتی پرهزینه و کم نتیجه

برابر اصل 76 قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی حق تحقیق و تفحص در تمام امور کشور را دارد. «تحقیق و تفحص» یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین این ابزار است و نمایندگان همواره در طی 10 دورۀ مجلس بنابر وظیفۀ خود که همان صیانت از حقوق مردم است به‌مراتب در موارد مختلف از این ابزار استفاده کرده‌اند.

تحقیق و تفحص می‌تواند از تکرار یا گسترش تخلفات و برخی اهمال‌کاری‌ها در دستگاه‌های دولتی در ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دیپلماسی جلوگیری و سد محکمی در برار تکرار آنها باشد.

براساس آماری که کمیسیون اصل 90 ارائه داده است؛ از دورۀ اول مجلس شورای اسلامی تا کنون در مجموع حدود ۳۶۵ مورد تحقیق و تفحص تقاضا یا انجام شده است که فقط ۲۶ مورد از آنها به قوۀ قضائیه ارسال شده و به نتیجه رسیده است!

طبق گزارشی که کمیسون اصل 90 از تحقیق و تفحص‌های صورت گرفته انجام داده است، هزینۀ تمام شدۀ هر تحقیق و تفحص حداقل 200 میلیون تومان می‌باشد و با توجه به تعداد بسیار اندک تحقیق و تفحص‌های به نتیجه رسیده اعتقاد رئیس مجلس این است که مجلس از ابزار نظارتی تحقیق و تفحص به‌جا و به‌موقع استفاده نکرده است. پیشنهاد لاریجانی در موارد نظارتی استفاده از ظرفیت مادۀ ۲۳۶ آئین‌نامۀ داخلی مجلس به‌جای تحقیق و تفحص بوده است.