نماینده: بی‌شک یکی از مهمترین اهداف هر دولتی تامین رفاه و معیشت افراد جامعه و پیشرفت اقتصادی است. یکی از عواملی که به بهبود رشد اقتصاد کمک می‌کند، تقویت فرهنگ وجدان کاری و اتقان در کار است که متاسفانه وضعیت مناسبی در کشور ما ندارد. در این نوشتار ابتدا به بررسی مفهوم و اهمیت وجدان کاری می‌پردازیم و در ادامه وضعیت وجدان کاری را در ایران بررسی میکنیم؛ در پایان نیز به ارائه راهکارهایی برای بهبود این فرهنگ در جامعه ایران می‌پردازیم.
تعریف وجدان کاری
وجدان کاری که گاهی از آن به اخلاق کار تعبیر می‌شود، به معنای گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم است. به بیان دیگر، گرایش و نیروی درونی که سبب می‌شود فرد بدون وجود هیچ‌گونه کنترل و نظارت خارجی، کارش را به نحو احسن انجام دهد، وجدان کار نامیده می‌شود. از این رو، پرکاری، انجام بهتر کار، کنترل درونی و مسئولیت پذیری، از نشانه‌های وجدان کار و در مقابل، کم‌کاری، اهمال کاری، نظارت خواهی و مسئولیت گریزی، از علائم ضعف وجدان کاری به شمار می‌رود.
مفهوم وجدان کاری در کلام معصومین
به طور کلی به کار در اسلام اهمیت زیادی داده شده است. کار در اسلام نوعی عبادت محسوب می‌شود. علاوه بر آن در اسلام به اتقان کار و خوب انجام‌دادن آن تاکید بسیاری شده است در احادیث متعددی از معصومین به این موضوع که به حیات اقتصادی جامعه مسلمانان مربوط می‌شود اشاره شده است.
پیامبر اسلام در حدیثی نورانی می‌فرمایند: "رحم الله امرا اذا عمل عملا فاتقنه" خدا رحمت کند کسی را که هر گاه کاری را انجام می‌دهد، محکم کاری می‌کند و با اتقان آن را انجام می‌دهد.
حضرت علی نیز می‌فرمایند: "امانت‌داری و وفای به عهد، درست انجام دادن کارهاست". همچنین در حدیثی دیگر می‌فرمایند: "هر کس عمدا در کار خود کوتاهی کند، به اندوه و ناراحتی گرفتار می‌شود".
از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم نقل شده است که وقتى که سعد بن معاذ دفن شد، آن حضرت نقصى در وضع قبر مشاهده فرمود، با دست مبارکشان آن نقیصه را برطرف نموده فرمودند: انى لاعلم انه سیبلى و یصل البلى الیه و لکن الله یحب عبدا اذا عمل عملا احکمه، من قطعا مى دانم که به همین زودى همین مانع ریزش خاک "مثلا" بر بدن سعد مى پوسد و پوسیدن بر بدن وى نیز تاختن مى آورد ولى خداوند دوست مى دارد بنده‌اى را که اگر کارى انجام داد آن را محکم و منظم نماید.
پر واضح است که در فرهنگ دینی ما اجرت و مزدی که می‌گیریم در برابر کاری ست که انجام می دهیم و اگر آن کار را به خوبی انجام ندهیم آن مزدی که دریافت میکنیم حق ما نیست و مخلوط به حرام خواهد بود و احتیاج به گفتن این نکته نیست که لقمه حرام چه اثراتی بر زندگی انسان می‌گذارد.
وجدان کاری در کلام رهبر انقلاب
ایشان در تعریف وجدان کاری می‌فرماید: "وجدان کاری، تعبیری از قبیل وجدان سیاسی و وجدان علمی است. معنای این کلمه این است که آن کسی که مشغول کاری است، یک احساس وجدانی نسبت به کار پیدا کند و خود را در قبال آن کار، مسؤول بداند. این، غیر از مسؤولیت در قبال کارفرماست؛ یک چیز دیگر است. علاوه بر جنبه شرعی و جنبه انسانی و تعهّد، در قبال خودِ کار، انسان خودش را مسؤول بداند که کار را درست، کامل، قوی و بهترین انجام دهد؛ چه بالای سر او کسی باشد و چه نباشد. این، معنای وجدان کاری است.
وقتی همه کنندگان کار، با احساس وجدان کاری به کار پرداختند و فهمیدند در حالی که کار را میکنند، اگر صاحب کار هم نیست، اما خداوند متعال حاضر و ناظر است، کرام الکاتبین حاضرند و ملائکه مقرّب الهی نگاه میکنند؛ هر دقّتی که برای بهبود کار بشود، مورد تحسین کرام الکاتبین خواهد بود و در پرونده عملِ کننده کار ثبت خواهد شد. این چیزها، در محاسبات بشرىِ ما به حساب نمی‌آید و غالباً نمی‌بینیم، غفلت میکنیم و بدان توجه نداریم؛ اما در حساب خدا که این حرفها نیست."
ایشان بارها و بارها به این مفهوم اشاره کرده‌اند در جای دیگر می‌فرمایند: "وجدان کاری هم، جزئی از فرهنگ عمومی است که بسیار پسندیده است. وجدان کاری، یعنی افراد یک جامعه، خود را در قبالِ آن کاری که پذیرفته‌اند متعّهد بدانند و نوعی احساس وجدان نسبت به آن داشته باشند و سرهم‌بندی و رفع تکلیف نکنند و آن کار را به صورت کامل انجام دهند. اینها از جمله خُلقیّات یک ملت است که تأثیرش در زندگی و سرنوشت آنها خیلی زیاد است". اهمیت این مفهوم در فرهنگ ما به قدری است که ایشان وجدان کاری و انظباط اجتماعی را شعار سال ۷۳ قرار دادند.
وجدان کاری در جامعه ما
متاسفانه فرهنگ ایرانی آمیخته با تنبلی و راحت‌طلبی است. اکثر افراد جامعه سعی میکنند از زیر بار وظایفی که به آنها محول شده، شانه خالی کنند. جای خالی فرهنگ کار و تلاش به وضوح در جامعه ما دیده می‌شود. ضعف وجدان کاری نیز جزیی از این بلیه فرهنگی است.
یکی از مولفه‌هایی که با آن وضعیت وجدان کاری را در جوامع می‌سنجند، اندازه گیری میزان کار مفید در مدت زمان مشخص است. با کمال تاسف باید اعلام کنیم که میزان کار مفید در کشور ما نسبت به دیگر جوامع بسیار پایین‌تر است.
در ماده ۵۱ قانون کار میزان مجاز ساعت کار روزانه افراد در بنگاه‌ها و واحدهای مشمول قانون کار کشور ۸ ساعت اعلام شده است که البته کارگر و کارفرما می‌توانند با توافق ساعات کار برخی روزها را کمتر و برخی دیگر را بیشتر درنظر بگیرند اما به صورت کلی نمی‌تواند از ۴۴ ساعت بیشتر باشد.
در این زمینه عنوان می‌شود که مشمولان قانون کار در طول یک هفته کاری که البته غیر از جمعه محاسبه می‌شود تا ۴۹ ساعت نیز کار میکنند. با این حال قانون کار هیچ گونه تاکیدی بر وضعیت بهره‌وری نیروی کار و میزان ساعات مفید کاری افراد در قالب ماده ۵۱ ندارد.
همچنین برآوردهای دیگری نشان می‌دهد که از ۴۴ ساعت کار هفتگی قانونی در کشورهای توسعه یافته ۲۸ ساعت به صورت مفید انجام می‌شود و در ایران با وجود انجام ۴۴ تا ۴۹ ساعت و بیشتر کار در هفته؛ ساعات کار مفید فقط ۱۱ ساعت است.
در خوشبینانه‌ترین حالت ساعات کار مفید در ایران در هر روز تا ۲ ساعت است که میزان هفتگی آن به بیشتر از ۱۱ ساعت نمی‌رسد. البته برخی آمارهای دیگر نیز این میزان را ۶ تا ۷ ساعت در هفته برآورد کرده است. با این حال میزان ساعات کار مفید هفتگی در ژاپن ۴۰ تا ۶۰ ساعت و در کره جنوبی نیز ۵۴ تا ۷۲ ساعت برآورد می‌شود.
متاسفانه آمارهای ارائه شده در مورد میزان ساعات کار مفید کارکنان شاغل در بخش دولتی کشور به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ چرا که برآورد شده است متوسط ساعت کار مفید افراد در بخش دولتی در طول یک روز فقط ۲۲ دقیقه است.(۳)این موضوع در موسسات خصوصی نسبت به موسسات دولتی کمتر مشاهده می‌شود.
یکی از دلایل عدم رغبت ایرانی‌ها به مصرف کالای تولید داخل به دلیل کیفیت نداشتن آن است و این کیفیت نداشتن به سبب اتقان نداشتن در کار تولید و درست انجام ندادن کار است. اگر کارگر و کارفرما و هر تولیدکننده یا ارائه دهنده خدماتی کارش را در کمال صحت و سلامت و با در نظرگرفتن وجدان کاری انجام دهد، کیفیت محصولات و خدمات ایرانی افزایش چشمگیری خواهد داشت و در نتیجه مردم نیز اقبال بیشتری نشان خواهند داد. تبلیغات و شعار لازم است اما کافی نسیت مشتری باید احساس اطمینانی به کالا و خدمات ایرانی پیدا کند که این تنها با بالابردن کیفیت میسر خواهد بود. بهره‌وری پایین از نیروی انسانی نیز از دیگر نشانه‌های این معضل فرهنگی است.
اهمیت وجدان کاری با توجه به وضعیت اقتصادی کشور
با توجه به وضعیت اقتصاد ما و هجمه اقتصادی دشمن اهمیت رشد اقتصادی به مراتب بیشتر نمایان می‌شود. تنها راه برون رفت از این معضل و بیمه کردن اقتصادمان برای همیشه از گزند عوامل خارجی اقتصاد مقاومتی است. یکی از پایه‌های اقتصاد مقاومتی تکیه بر تولید داخل است. اگر فرهنگ وجدان‌کاری و محکم‌کاری در تولید ما نهادینه شود تولید داخل رشد پیدا خواهد کرد و جایگاه واقعی خود را در بازار داخل ایران و حتی بازارهای بین المللی پیدا خواهد کرد. البته وجدان کاری منحصر در فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی نیست؛ هر فردی در هر مکانی که مشغول به فعالیت است اگر فعالیتش را به نحو احسن انجام دهد، ثمرات قابل توجهی در جامعه خواهد داشت.
علل عدم وجدان کاری در فرهنگ ما
علل متعددی را برای این معضل فرهنگی می‌توان برشمرد. نظام سیاسی پادشاهی در قدیم و جایگاه نداشتن مردم یکی از این دلایل است. در این نظام به مردم اهمیت داده نمی‌شد و از آنها در اداره امور استفاده نمی‌شد و مردم فرصت عرض اندام نداشتند.
فرهنگ خوشگذرانی و تلف‌کردن وقت در بین ایرانیان نیز سبب شده تلاش کافی در انجام‌دادن کارها نداشته باشند. استفاده از عمر و وقت در فرهنگ ایرانی جایگاهی ندارد. چنین انگاره ای موجب شده تا ایرانیان اکثر اوقات خود را به اعمالی مانند گفتگو در مورد اتفاقاتی که برای او در گذشته رخ داده، تعریف طنزها و جوک ها و یا حتی بحث های بی مورد سیاسی و اقتصادی بگذارنند.
عدم تناسب شغل با تخصص از دیگر معضلات است. در کشور ما به دلیل وجود نیروی آماده به کار از طرفی، و کمبود شغل از طرفی دیگر موجب شده تا نیروی جوان جویای کار به مجرّد آنکه با یک فرصت شغلی مواجه می شود از ترس آنکه ممکن است شغل دیگری پیدا نکند، آن را می پذیرد. بدین ترتیب شاهد آن هستیم که بسیاری از افراد در مشاغلی مشغول به کار هستند که یا در آن زمینه از تخصص کافی برخوردار نبوده و یا از تجربه لازم برای آن کار را ندارند.
یکی دیگر از بزرگ ترین و اصلی ترین مشکلات موجود در پایین بودن ساعت کار مفید در ایران، عدم نظارت کافی، دقیق و مستمر است. در کمتر دستگاه اداری در ایران، ما شاهد نظارت بر اعمال و افعال افراد هستیم. نه مدیران جزء به اقدامات کارمندان خود نظارت مستمر دارند و نه مدیران کل به مدیران جزء. «ارزشیابی» نیروها که یکی از موضوعات مهم در هر «سیستم پویا»یی محسوب می شود در ادارات دولتی کشور یا وجود ندارد و یا کمرنگ است. به همین دلیل تفاوت چندانی میان افراد و نیروهای خوب، بد و متوسط سازمان ها و نهادهای بوروکراتیک وجود ندارد. بالا بودن میزان تعطیلات در ایران و پایین بودن سطح درآمد را نیز می‌توان از دیگر علل این ضعف فرهنگی برشمرد.
راهکارهای تقویت وجدان کاری
فضای کار در کشور ما تا حدودی سکولار و جدای از فرهنگ دینی است بدین معنا که صاحب شغل سعی می‌کند به هر طریقی که شده، مشروع یا نامشروع با فعالیت کمتر درآمد بیشتری از شغلش کسب کند. برای حل این مشکل باید به فرهنگ بومی اسلامی خود رجوع کنیم که کار را امری مقدس می‌داند و کسب درآمد یکی از اهداف آن است. اسلام کار را وسیله‌ای برای تقرب به خداوند می‌داند و هرکس را که حین کسب رزق و روزی بمیرد، شهید در راه خدا می‌داند.
توجه دادن به قیامت، ایجاد باور به عبادت بودن کار، توجه دادن به حرمت اسراف و تبذیر، توجه دادن به حرمت اتلاف وقت، وجوب وفای به عهد، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در برابر وظایف خود، ایجاد حس قانون‌گرایی، استفاده از تنبیه و تشویق مناسب، تامین مناسب نیازهای مادی کارکنان و غیره از انگیزاننده‌های تقویت‌کننده وجدان کاری است. به نظر می‌رسد در این زمینه، رسانه‌ی ملی و دستگاه‌های فرهنگی بیش از دیگران نقش دارند؛ نقشی که شاید تاکنون تا حد زیادی مغفول مانده است.
جمع‌بندی
اهمیت فرهنگ کار و مخصوصا وجدان کاری علاوه بر تاکیدات آموزه‌های اسلامی با درنظرگرفتن وضعیت اقتصادی جامعه ما دوچندان خواهدشد. به نظر دیدبان در شرایط کنونی شایسته‌است با کنار گذاشتن فرهنگ تنبلی و راحت‌طلبی و جایگزین کردن فرهنگ تلاش مضاعف و نهادینه کردن وجدان کاری در جامعه، اقتصاد مقاومتی را تحقق ببخشیم و خود را از همه آسیب‌های اقتصادی احتمالی حفظ کنیم.
پانویس:
۱. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۸۳۵
۲. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۷۵۹
۳. www.bultannews.com/fa/news/۱۰۵۷۶۶
منبع: دیدبان