نماینده - به نظر میرسد هرچه از روز توافق ژنو بیشتر میگذرد، ابهامات نسبت به این توافق در بین مردم بیشتر میشود. اطلاعات نادرست یا ناقص از توافق نامه هستهای ژنو ممکن است منجر به تأثیر منفی در سطح انتظار جامعه گردد، و چنانچه این انتظار بر مبنای درستی شکل نگرفته باشد، و بستر تحقق آن فراهم نباشد، نتیجه آن جز سرخوردگی و بیاعتمادی جامعه نخواهد بود، به این دلیل، نقد دلسوزانه و منصفانه مذاکرات هستهای در کشور اهمیت مییابد. در نقد ذیل، نگارنده تلاش کرده است به بررسی چهار بعد مثبت و سه بعد منفی این توافق نامه بپردازد. گفتنی است با توجه به گفتمان غالب مسئولین دولت در ارائه نکات مثبت، در این نوشتار، نکات منفی توافق نامه ژنو بر نکات مثبت مقدم شده است.
نکات منفی توافق نامه ژنو
توافق نامه ژنو داری سه مشکل اصلی است.
۱. ابتدا اینکه هدف اصلی مذاکرات هستهای برداشتن تحریم های بانکی و نفتی علیه ایران است، اما متاسفانه این هدف حتی در گام نهایی توافق نامه نیز محقق نمیشود. در متن چهار صفحهای توافق نامه، هر جا کلمه تحریمها (sanctions) به میان آمده است، عبارت هستهای (nuclear-related) با آن همراه شده است. به عبارت دیگر در گام نهایی، و پس از انجام تمام تعهدات ایران بر اساس توافقنامه، فقط تحریمهای هستهای سازمان ملل، تحریمهای هستهای چندجانبه، و تحریمهای هستهای ملی برداشته خواهد شد. در نتیجه تحریمهای بانکی و نفتی مصوب کنگره آمریکا، در جای خود محفوظ خواهد ماند و به این موضوع در ذیل خواهیم پرداخت. متأسفانه در برخی از بخشهای ترجمه رسمی توافقنامه ژنو توسط وزارت امور خارجه ایران اشتباهاتی به چشم میخورد. چرا که از قید کلمه "هستهای" برای تحریم های چندجانبه و ملی در متن اصلی صرفنظر شده است.
در متن اصلی توافق نامه در صفحه چهار آمده است:
Comprehensively lift UN Security Council, multilateral and national nuclear-relate sanctions, including steps on access in areas of trade, technology, finance, and energy, on a schedule to be agreed upon.
ترجمه وزارت امور خارجه به شرح زیر است:
بهطور همه جانبه تحریمهای هستهای شورای امنیت سازمان ملل متحد و تحریمهای چندجانبه و تحریمهای ملی را برداشته و از جمله گام‌هایی برای دسترسی به حوزه‌های تجاری، فنآوری، مالی و انرژی را بر مبنای یک برنامه تنظیمی که در خصوص آن توافق به عمل خواهد آمد را اتخاذ نماید.
در واقع در تمام قسمتهای متن توافق نامه که بحث برداشته شدن تحریمها به میان آمده است، کلمه تحریم با کلمه هستهای همراه شده است. توجه به این نکته لازم است که در متن تحریمهای نفتی و بانکی که توسط کنگره امریکا به تصویب رسیده است، جدای از موضوع هستهای، ادعاهایی در رابطه با حقوق بشر و حمایت ایران از تروریسم مطرح شده است. حقیقت امر این است که تحریم های نفتی و بانکی با سه بهانه به تصویب رسیدهاند، بنابراین، حتی اگر ایران برنامه هستهای خود را به طور کامل و برای همیشه متوقف کند، آمریکا بدون نقض توافق نامه ژنو میتواند با دو بهانه دیگر خود یعنی موضوعات حقوق بشر و حمایت از تروریسم، به تحریمهای بانکی و نفتی که بیشترین مشکل را برای مردم ایجاد کرده ادامه دهد.
این نکتهای است که در جلسه استماع کمیسیون روابط خارجی سنای امریکا در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۹۲ (۳ اکتبر ۲۰۱۳) توسط سناتور باب کورکر به آن اشاره شده است. سؤالی که سناتور کورکر از خانم وندی شرمن، معاون سیاسی وزارت خارجه آمریکا و رئیس تیم مذاکره کننده آمریکایی حاضر در کنفرانس ژنو می پرسد، این است: آیا به تیم ایرانی گفته شده است که مسئله تحریمهای آمریکا در سه موضوع بوده و با تعطیلی برنامه هستهای ایران، دو موضوع دیگر همچنان بر روی میز باقی خواهد ماند؟ خانم شرمن در جواب اظهار میکند که این نکته با شفافیت به طرف ایرانی گفته شده است. گفتنی است این متن توسط "سرویس اخبار فدرال" (Federal News Service)، که مسئول پیاده کردن جلسات کنگره درآمریکاست، پیاده شده است:
سناتور کورکر: آقای رئیس، من بسیار کوتاه عرض میکنم. میدانم پانل دیگری هم باید داشته باشیم. اما میخواهم سوالی از معاون وزیر امور خارجه بپرسم. میدانید، امروز و اینجا در باره موضوع هستهای و مسائل مهم دیگر خیلی صحبت کردیم. اما اگر مذاکره کنیم و به برنامه هستهایشان پایان دهیم، یا باعث عقبگرد قابل ملاحظهای در برنامههایشان شویم، باز هم کشوری دشمن را مقابل خود خواهیم داشت. آنها حامیان تروریسم دولتی هستند و سابقه وحشتناکی در حقوق بشر دارند.
بنابراین میدانم شما به دنبال این هستید که تلاش کنید از طریق مذاکره، تحریمها تا حدودی کاهش یابد. اما واقعیت این است که آنطور که قوانین تحریمها نوشته شده، آنها نه تنها باید برنامه هستهای خود را از بین ببرند، بلکه باید تروریسم را هم نفی کنند. و من نمیدانم این مذاکرات چطور همزمان با توجه به این امور پیش میرود و برای تضمین چه کار خواهید کرد – چون، باز هم آنطور که قوانین تحریمها نوشته شده، این تحریمها را نمیتوان لغو کرد مگر اینکه تمام آن شرایط حاصل شود. و اینطور به نظر من میرسد که ما فقط در یک مسیر حرکت میکنیم، مسیر بسیار خوبی است اما نمیدانم چگونه میخواهید به مسائل دیگر بپردازید.
خانم شرمن: ما با ایرانیها شفاف بودهایم و گفتهایم که در اینجا در مورد برنامه هستهایشان و تحریمهایی که مربوط به برنامه هسته ای آنهاست، صحبت میکنیم؛ و خاطرنشان ساختیم تحریمهای موجود در مورد اقدامات حقوق بشر و اقدامات تروریستی شان همچنان بر روی میز است، دقیقاً به خاطر آنچه که شما به آن اشاره کردید، مبنی بر اینکه باید پیشرفت، آنهم پیشرفت چشمگیری در باب حقوق بشر داشته باشند؛ نباید دیگر از تروریسم حمایت کنند؛ و در حقیقت نباید آن منطقه از جهان و بسیاری از دیگر نقاط جهان را بیثبات کنند.
SEN. CORKER: Mr. Chairman, I'll be very brief. I know we have another panel coming. But I would like to ask the secretary, you know, we've talked a lot today about the nuclear issue and other important issues here today. But if we negotiate an end to their nuclear program or a significant rollback, we still have a country that is hostile. They are a state-sponsor of terror. They have a terrible human rights record.
So you know, I know that you all are looking at trying to negotiate some relief, if you will, relative to the sanctions. But the fact is that the way the sanctions law reads, they've got to not only dismantle their nuclear program, but they also have to renounce terrorism. And I just wonder how those negotiations are going simultaneously to these others and what you're doing to ensure -- because, again, the way the law reads, these sanctions cannot be undone unless all of that occurs. And it seems to me we're only moving on one track, a very good one track, but I'm just wondering how you might be addressing the other.
MS. SHERMAN: We have been clear with the Iranians that we are talking here about their nuclear program and the sanctions that relate to their nuclear program, and that the sanctions that exist are regarding human rights actions -- their terrorist actions are still on the table because of exactly what you say, which is that they need to make progress, considerable progress, around human rights; they have to stop their sponsorship of terrorism; they have to stop regionally destabilizing that part of the world and many other parts of the world, quite frankly.
این موضوع بار دیگر در جلسه استماع ۲۱ آذر ۱۳۹۲ (۱۲ دسامبر ۲۰۱۳) این بار در کمیسیون بانکداری سنای آمریکا توسط وندی شرمن تکرار میشود.
شرمن: ما به ایران گفتهایم که همچنان به اجرای تمام تحریم های موجود ادامه خواهیم داد و گفتهایم که این توافق نامه تنها به تحریمهای هستهای جدید در قالب آنچه که ما، اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد، چشم پوشی خواهیم کرد اشاره میکند.
SHERMAN: We have said to Iran that we will continue to enforce all of our existing sanctions and we have said that this agreement pertains only to new nuclear-related sanctions in terms of what we, the European Union and the U.N. Security Council will forego.
جان کری نیز در ۱۹ آذرماه ۱۳۹۲ (۱۰ دسامبر ۲۰۱۳) در کمیسیون روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا با ادبیات مشابهی به بیان این موضوع می پردازد.
کری: ما ۱+۵ را متحد کردهایم. روسیه، چین، ایالات متحده، فرانسه، آلمان و بریتانیا همه با این تضمین متحد شدهاند که تحریمها را لغو نخواهیم کرد و بر اعمال آنها تمرکز خواهیم کرد. در حال حاضر، همه تحریمها علیه ایران، باقی خواهند ماند. به علاوه، به خاطر سابقه بسیار منفی آنها در حوزه حقوق بشر، حمایتشان از تروریسم که به آن اشاره کردید و فعالیتهایی که برای بی ثبات کردن مناطقی مثل سوریه انجام میدهند، تمام این تحریمها در جای خود باقی میماند. این تحریمها هیچ ربطی به موضوع هستهای ندارند. این تحریمها به خاطر دلایل موجود وضع شده است و ما آنها را برنمیداریم.
KERRY: because we have a united P۵ Plus One. Russia, China, the United States, France, Germany and Great Britain are all united in this assurance that we will not undo the sanctions and that we will stay focused on their enforcement. Now, all the sanctions on Iran , further, on its abysmal human rights record, over its support for terrorism which you've mentions and over its destabilizing activities in places like Syria, those sanctions will all remain in effect. They have nothing to do with the nuclear. They're there for the reasons they're there, and we're not taking them off.
کری در ادامه در رابطه با موضوع ضعیف شدن تحریمها در شش ماه آینده که توسط یکی از نمایندگان حاضر در کمیسیون مطرح شده بود اینچنین میگوید:
کری: خانم رئیس، با توجه به نظر شما در باره ناقوس مرگ تحریم ها، با کمال احترام باید مخالفت کنم و در شش ماه، جهان پی خواهد برد که حق با شماست یا من درست میگویم. یا شما اشتباه میکنید یا من. و ما همه خواهیم فهمید. من با شما موافق نیستم. اعتقاد ندارم این مسئله، ناقوس مرگ تحریمها باشد زیرا تمام همکاران ما متحد هستند و ابزارهای زیادی در اختیار داریم.
ما هستیم که دسترسی به سیستم مالی ایالات متحده را کنترل میکنیم که شرط ضروری برای تقریبا هر معامله مالی در جهان است. ما توانایی بالایی در نفوذ و تاثیر بر مردم داریم. و همانطور که قبلا هم به شما گفتم، میخواهیم کاملا روی این موضوع متمرکز شویم. بنابراین به تواناییمان برای ادامه کار کاملا مطمئنم.
علاوه بر این، بیشتر شرکتها میدانند که تحریمها همچنان برقرار هستند و اینکه مامیخواهیم این کار را ادامه دهیم. شرایط موجود، تردید زیادی برای این شرکتها ایجاد کرده است. اگر شرکت ها فکر کنند در پنج ماه یا چهار ماه قراردادشان با ایران بیاعتبار خواهد شد به خاطر اینکه قرار است تحریمها بیشتر شود یا ممکن است وارد جنگ شوید تعداد بسیار کمی از این شرکت ها تصمیم میگیرند از تحریم خارج شوند و با ایران قرارداد ببندند. موضوع قراردادهای جدید منتفی خواهد بود. عقل اینطور حکم میکند. آنها قبل از امضای هر قرارداد بلند مدتی، اطمینان بیشتری میخواهند. و اینها قراردادهای بلند مدت است، قراردادهای نفتی و مانند آن.
KERRY: With respect to your opening comment, Madam Chairwoman, regarding the death knell of the sanctions, we just have to respectfully disagree and in six months the world will know whether you're right or I'm right. Or whether you're wrong or I'm wrong. And we're gonna know.
I don't agree with you. I do not believe it is the death knell of the sanctions because all of our partners are united and we have enormous tools at our disposal.
We are the ones who control access to the financial system of the United States, which is sine qua non for almost any financial transaction in the world. We have huge ability to leverage and to have an impact on people. And as I said to you earlier, we are going to be all over this. So I have great confidence in our ability to go forward.
Moreover, most -- most companies know that the sanctions are still in place and that we're going to be doing this. The visibility that has been given creates great uncertainty for them. Very few companies are going to go out and try and actually cut a contract with Iran if they think in five months or four months, that contract is going to be null and void because the sanctions are going to be ratcheted up or you might be at war. It's just not going to happen. Common sense tells you that. They want more certainty before they sign any long-term contracts. And those are long-term contracts, oil contracts and such.
گفتنی است در عمل برای لغو تحریمهای نفتی و بانکی در کنار تمکین به نظرات مقامات امریکایی در حوزه حقوق بشر و تروریسم در نهایت باید اکثریت اعضای کنگره قانون دیگری را تصویب کنند که قانون تحریمها را نقض کند. که البته تحقق این فرآیند با توجه به نفوذ لابی اسرائیل در کنگره بسیار مشکل به نظر می رسد. بر اساس ساختار سیاسی حاکم در آمریکا، رئیس جمهور نمیتواند قوانین موجود را نقض و یا از اجرای آن سر باز زند.
۲. نکته منفی دوم این توافق نامه، مشروط شدن حق غنی سازی ایران به نظر موافق امریکاست. به این نکته در پاراگراف چهارم صفحه آخر اشاره شده است با این مضمون که این توافق نامه باید "متضمن یک برنامه غنیسازی باشد که توسط طرفین تعریف میشود"، این جمله به روشنی بیان میکند که هر یک از طرفین میتوانند تعریف خاص خود را داشته باشند، به عبارت دیگر تحقق غنیسازی، مشروط به تأمین نظر مثبت طرف مقابل است.
جان کری نیز به این نکته در جلسه استماع کمیسیون روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۹۲ (۱۰ دسامبر ۲۰۱۳) اشاره کرده است.
کری: علاوه بر این، توافقنامه در مورد پتانسیل غنیسازی در آینده، دست کم چهار بار تصریح میکند که باید "با توافق طرفین" باشد - سه یا چهار بار در آن پاراگراف این نکته بیان شده. باید در مورد غنیسازی توافق شود. اگر ما موافقت نکنیم، این غنیسازی انجام نمیشود.
آقای رئیس، غنیسازی به توافق نهایی بستگی دارد. نه، موضوع غنیسازی قطعی نیست. اگر به توافقنامه نگاه کنید - من برایتان از روی توافقنامه میخوانم، آخرین پاراگراف میگوید "مستلزم یک برنامه غنیسازی با توافق طرفین با پارامترهای مورد توافق دو طرف، مطابق با نیازهای عملی است." این مفهوم بسیار مهم است. باید به چیزهایی که عملا نیاز است مربوط باشد که ممکن است آنها دلیلی برایش بیاورند و استدلال کنند که به آن نیاز دارند، مثل تحقیقات پزشکی و یا چیزهایی شبیه این. اما این امر میتواند بسیار محدود باشد. سپس در توافقنامه آمده است "با محدودیتهای توافق شده درباره حوزه و سطح فعالیتهای غنیسازی، و ظرفیت و جایی که انجام میشود و ذخایر اورانیوم غنی شده برای یک دوره که باید درباره آن توافق شود." بنابراین در متن یک، دو، سه، چهار مرتبه "توافق طرفین" یا "با توافق در باره آن" وجود دارد.
KERRY: In addition, where it does talk about the potential of enrichment in the future, it says "mutually agreed upon" at least four times -- three or four times in that paragraph. It has to be agreed. We don't agree, it doesn't happen.
It depends, Mr. Chairman, on the final agreement. It is not locked in, no. If you go to the agreement -- I'll read you from the agreement, the last paragraph says that it "would involve a mutually defined enrichment program with mutually agreed parameters, consistent with practical needs." That's a very important concept. It has to relate to whatever it is practically that they might have a reason for arguing they need it for, like medical research or whatever it is. But that would be very limited. It then says "with agreed limits on scope and level of enrichment activities and capacity and where it's carried out and stocks of enriched uranium for a period to be agreed upon." So I've got one, two, three, four "mutually agreed" or "agreed upons."
گفتنی است از ابتدای برنامه هستهای ایران، طرف غربی مدعی بوده است که با وجود نفت و گاز فراوان، غنیسازی در راستای نیازهای واقعی ایران نیست. کری در بخش دیگری از این جلسه استماع، نیازهای عملی را اینگونه تعریف میکند:
کری: نیازهای عملی چیست؟ شاید کمی تحقیقات در حوزه پزشکی. یا تأمین سوخت کافی در برنامه تولید برق مورد توافق که ممکن است در کنسرسیومی با افراد دیگری انجام شود، افرادی که کاملا به عملکرد و نتایج آن اشراف دارند.
خیلی خوب و راحت است که اینجا بنشینیم و از لحاظ نظری بگوییم "تحریمها را بیشتر کنید تا آنها را به جایی ببرید که خرد شوند." اما میدانید موضوع چیست؟ روسیه و چین برای این کار همراه شما نخواهند بود. و در نهایت، اروپاییها هم ممکن است همراهتان نباشند چون وقتی تحریمها را بیشتر کنید و آنها فکر کنند بر اساس خواسته شان که گسترش دیپلماسی است، این کار غیرمعقولی است، آنها را هم از دست خواهید داد. و حدس بزنید چه کار کرده اید؟ در واقع تحریم ها را برداشته اید نه اینکه تقویتشان کرده باشید.
KERRY: What are the practical needs? To have some medical research maybe. To feed enough fuel into a legitimate power program which may be done in consortium with other people with intrusive knowledge of what's going on as a result.
It's all well and good to sit here and theoretically say "ratchet up the sanctions and you'll drive them into a place where they'll crush." But you know what? The Russians and the Chinese won't be with you doing that. And ultimately, the Europeans might not be either because, as you ratchet them up and they think it's unreasonable based on their willingness to explore the diplomacy, you lose them, too. And then guess what you've done? You've actually undone the sanctions, not reinforced them.
در جلسه استماع ۲۱ آذر کمیسیون بانکداری سنا، سناتور جان تستر نیز نیازهای عملی ایران را زیر سوال میبرد و وندی شرمن به عنوان مسئول تیم مذاکره کننده در پاسخ چنین میگوید:
تستر: آخرین سوال. ایران چهارمین ذخایر نفت جهان را دارد و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی. چرا باید ایران به انرژی هسته ای علاقه نشان دهد؟
شرمن: این پرسش بسیار خوبی است. این سوالی است که ما بارها و بارها از آنها پرسیدهایم. و به همین دلیل این "برنامه اقدام مشترک" میگوید ما می خواهیم بدانیم نیازهای عملی آنها چیست. چون، کاملا صادقانه بگویم، برای ما روشن نیست که چرا آنها باید ۱۹۰۰۰ سانتریفیوژ داشته باشند، چرا باید یک انبار مواد غنی شده ۳.۵ درصد بخواهند، چرا به راکتور هستهای اراک نیاز دارند. و به این ترتیب، این چیزی است که ما میخواهیم از طریق رسیدن به یک توافق جامع روی آن کار کنیم.
افرادی هستند که ذهنیت اصلاحطلبانهتری دارند، اما یک باور عمومی در میان مردم ایران است که حق غنیسازی برای خود قائل هستند. ایالات متحده بر این باور نیست که هر کشوری حق غنیسازی دارد. اما ایرانیها به این حق قائل هستند و به فرهنگ مقاومت خود افتخار میکنند و در برابر تغییر میایستند و بهخصوص نمیخواهند تمام آنچه را که ایالات متحده برای آن ایستادگی میکند، بپذیرند، بنابراین بر روی اصول خود بسیار ثابت قدم هستند.
TESTER: Last question. Iran sits on the fourth-largest oil reserves in the world. Second-largest natural gas reserves. Why should Iran even be interested in nuclear power?
SHERMAN: This is an excellent question. It's one we've asked them repeatedly. And it is why this joint plan of action says we want to understand what their practical needs are. Because, quite frankly, it's not clear to us why they need ۱۹,۰۰۰ centrifuges, why they need a stockpile of ۳.۵ percent enriched material, why they need the Arak nuclear reactor. And so, that is what we are going to have to work through to get to a comprehensive agreement.
There are some people who are more reform-minded, but there is a general belief among the Iranian people that they have a right to enrich. The United States does not believe any country has a right to enrich. But the Iranian people do and they have a great deal of pride in a culture of resistance to change and don't particularly want to adopt all that the United States stands for, so they very much hold onto their own tenets.
۳. به نظر میرسد آمریکا نه تنها قصد دارد با استفاده از توافق ژنو، کنترل و مدیریت برنامه هسته ای ایران را در دست گیرد، بلکه علاقهمند است در این راستا محدودیتهای مورد نظر خود را در پروژههای نظامی و موشکی کشور نیز اعمال کند. اجبار ایران به پذیرش پروتکل الحاقی در گام آخر توافق نامه نیز از همین منظر قابل تحلیل است. در جلسه استماع بالا، سناتور جک رید به این موضوع اشاره میکند و خانم شرمن اینگونه پاسخ میدهد.
سناتور رید: خانم شرمن، وقت خیلی کمی دارم، شاید این موضوعی که مطرح میکنم، موضوع پراهمیتی باشد، اما در مورد این مسئله از توافق اولیه، هیچ چیزی – هیچ پیشنهادی در باره برنامهی نظامی آنها، بهخصوص در اطراف پارچین وجود ندارد. میتوانید خیلی سریع به ما بگویید چه اتفاقی خواهد افتاد؟
خانم شرمن: در واقع، سه بخش در توافقنامه وجود دارد که از احتمال جنبههای نظامی برنامه ایران صحبت میکند.
در پاراگراف اول، که در باره داشتن توافق جامع است، به تمام نگرانیهای باقیمانده توجه شده است، که اشارهای است به ابعاد نظامی احتمالی آنها.
این پاراگراف در باره نیاز به در نظر گرفتن عملکردهای گذشته و حال سخن میگوید که از اصطلاحات آژانس بینالمللی انرژی اتمی برای ابعاد نظامی احتمالی، از جمله پارچین است.
این توافقنامه همچنین میگوید که باید به قطعنامههای شورای امنیت سازمان ملل متحد قبل از توافق جامع توجه شود و قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد بهطور خاص به قابلیت موشکهای بالستیک آنها توجه دارد.
بنابراین ما گفتگویی مستقیم با ایران در مورد تمام این مسائل داشتهایم. آنها معنی کلمات توافقنامه را کاملا درک میکنند. و ما قصد داریم از تلاشهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی برای مقابله با ابعاد نظامی احتمالی، از جمله پارچین حمایت کنیم.
REED: I've got very little time left and, Secretary Sherman, this might be too big a topic, but in the issue of the preliminary agreement, there was no -- there was suggestions about their military programs, particularly around Parchin.
Can you very quickly sort of give us -- very quickly give us a sense of where we are then?
SHERMAN: Actually, there are three places in the agreement that speak to the possible military dimensions of Iran's program.
In the first paragraph, it talks about having the comprehensive agreement address all remaining concerns. That is a reference to their possible military dimensions.
It talks about the need to address past and present practices, which is the IAEA terminology for possible military dimensions, including Parchin.
The agreement also says that the U.N. Security Council's resolutions must be addressed before comprehensive agreement is agreed to and the U.N. Security Council resolution specifically addressed their ballistic missile capability.
So we have had very direct conversations with Iran about all of these. They understand completely the meaning of the words in this agreement. And we intend to support the IAEA in its efforts to deal with possible military dimensions, including Parchin.
نکات مثبت توافق نامه ژنو
نکات مثبت مذاکرات ژنو در چهار بخش کلی خلاصه میشود:
۱. با امضای این توافقنامه، جایگاه ایران در حوزه دیپلماسی عمومی برای مخاطب غربی ارتقا پیدا کرده است. تا قبل از این توافق، تصویر عمومی ایران در رسانههای غربی، تصویری غیرقابل انعطاف و خصمانه بود که با مذاکره و تفاهم میانهای ندارد. اما این تصویر با پیشرفت مذاکرات کمرنگتر و به واکنشی علیه "ایران‌هراسی" که حاصل تلاش رسانههای بیگانه بود، تبدیل شد. با برقراری این ارتباط، مردم این کشورها نیز دریافتند می توان با ایران گفتگو کرد و به توافق رسید.
۲. منزوی شدن بنجامین نتانیاهو، نخستوزیر رژیم صهیونیستی یکی دیگر از نکات مثبت این توافق است. درحقیقت، تلاش رژیم صهیونیستی و لابی آن برای منزوی کردن ایران جواب معکوس داشته است، بهطوری که نزدیکترین همپیمان این رژیم نیز در رابطه با نوع برخورد با ایران از نظر روش با این رژیم اختلاف دارد. البته همانطور که اشاره شد، این اختلاف در حوزه روشها است و نه در حوزه اهداف. نتانیاهو معتقد است که ایران نباید هیچگونه توانمندی هستهای داشته باشد، در حالیکه اوباما استدلال میکند، از آنجاکه توانمندی هستهای در ایران بومی شده است، بهترین گزینه، مدیریت این توانمندی توسط آمریکا است. اختلاف بین تیم اوباما و نمایندگان مرتبط با لابی اسراییل در کنگره نیز از این زاویه قابل بررسی است. دولت اوباما معتقد است با توجه به توافق ژنو اعمال تحریمهای جدید هستهای نسبت به ایران این توافق را به خطر میاندازد. به این دلیل در روزهای اخیر مقامات دولت اوباما سعی کردهاند از تصویب تحریمهای جدید هستهای در کنگره جلوگیری کنند. از سوی دیگر نمایندگان مرتبط با لابی اسراییل در کنگره معتقدند با افزایش بیش از پیش تحریمها، امکان تسلیم کامل ایران وجود دارد و به این دلیل خواهان افزایش تحریمها هستند. البته به نظر میرسد در حال حاضر تیم اوباما موفق بوده است تا از تصویب تحریمهای جدید هستهای جلوگیری کند.
۳. مذاکرات ژنو فرصت ایجاد اختلاف در میان اعضای ۱+۵ را تقویت میکند. در جلسة استماع کمیسیون امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکا در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۹۲ (۱۰ دسامبر ۲۰۱۳)، جان کری دقیقاً به این نکته اشاره میکند. به گفته وی برخی از اعضای ۱+۵ در ژنو، با شرایط بسیار راحتتری آمادة توافق با ایران بودند و امتیازهای گرفته شده از ایران در این توافقنامه نیز حاصل تلاش آمریکا بوده است. به همین دلیل، امکان استفاده از اختلاف موجود در مجموعه ۱+۵ وجود دارد. کری در این جلسه اذعان میدارد تصویب تحریمهای جدید خود مانعی برای اجماع بین اعضای ۱+۵ است و این اختلاف موجب هدایت روسیه، چین و برخی از کشورهای اروپایی گروه ۱+۵ به سوی تعاملات اقتصادی با ایران، خارج از چارچوب توافقنامه ژنو خواهد شد.
۴. آخرین نکته مثبت این توافقنامه از دیدگاه نگارنده، پذیرش ضمنی غنیسازی در ایران در سطح ۵% و در طی شش ماه آینده است. برخلاف موضعگیریهای ده ساله اخیر آمریکا مبنی بر عدم داشتن هر گونه حق غنیسازی، صدور این مجوز شش ماه، گامی رو به جلو تلقی میشود، و این موفقیت حاصل مقاومت رهبری، مردم و دولتهای پیشین است. در جلسه استماع ۱۹ آذرماه ۱۳۹۲ نیز، از جان کری سؤال میشود: چرا آمریکا بر خلاف موضعگیری سابق در حوزه غنیسازی، با غنیسازی ۵% در ایران به طور ضمنی موافقت کرده است؟ وی پاسخ میدهد، امکان تکرار رویه گذشته مبنی بر منع کامل غنیسازی در ایران، دیگر عملی نیست. البته همانطور که پیش از این ذکر شد، حق غنیسازی ایران در گام نهایی توافقنامه مشروط به نظر مثبت دولت آمریکا شده است.
نتیجه گیری
لغو تحریمهای هستهای در گام نهایی منهای برداشته شدن تحریمهای بانکی و نفتی کنگره گشایش چندانی در وضعیت اقتصادی جامعه ایجاد نخواهد کرد. این انتظار وجود داشت که در قبال امتیاز مهمی که در رابطه با مشروط شدن حق غنیسازی کشور به طرف مقابل داده شده، دستکم باید تحریمهای اصلی نفتی و بانکی در گام نهایی برداشته میشد. جدای از موضوع هستهای به نظر میرسد مقامات آمریکایی علاقهمندند توافق ژنو اولین قدم در تغییر ماهیت دولت ایران باشد. این نکتهای است که تاماس فریدمن، سرمقالهنویس روزنامه نیویورک تایمز، در سرمقاله این روزنامه در تاریخ ۲ آذرماه ۱۳۹۲ (۲۳ نوامبر ۲۰۱۳) به آن اشاره میکند.
اگر ما بتوانیم یک معامله هستهای بی عیب و نقص با ایران داشته باشیم که همزمان راه ایران را برای بازگشت به اقتصاد جهانی باز کند، مقامات دولت آمریکا امیدوارند گروههای ذینفع من جمله بازیگرانی که خواهان تعامل با امریکا و غرب هستند در داخل ایران قدرت بگیرند و شروع به تغییر ماهیت رژیم کنند.
If we can get an airtight nuclear deal that also opens the way for Iran’s reintegration into the global economy, American officials hope that different interest groups — including more stakeholders in engagement with the U.S. and the West — will be empowered inside Iran and start to change the character of the regime.
در جلسه استماع ۲۱ آذر کمیسیون بانکداری سنای آمریکا دیوید کوهن، معاون وزارت خزانهداری این کشور که همراه وندی شرمن به این جلسه دعوت شده به موضوع استفاده از فشارهای مردمی برای تغییر سیاستهای دولت ایران نیز اشاره میکند:
کوهن: اولین گام "طرح اقدام مشترک" شرایط اقتصادی ایران را بهبود نمیبخشد، اما مردم ایران با شور و هیجان از آن استقبال کردند، چرا که به اعتقاد من نگاه مردم ایران به این مسئله، از منظر نشانهای از پتانسیل بهبود اقتصادی است که در پیش رو دارند. بنابراین صادقانه بگویم تصور میکنم چنانچه در طی شش ماه آینده، با توجه به آنچه که مردم ایران از فحوای "طرح اقدام مشترک" دریافتهاند، چنانچه دولت ایران به طور جدی در مورد برنامه هستهای وارد مذاکره شود تا تحریمهای واقعی را بردارند، با توجه به پتانسیل موجود، دولت با اعمال فشار مضاعف مردم روبرو خواهد بود، فشار آنهم از نوعی که شاهد آن بودیم که منجر به انتخاب روحانی شد، فشار اضافی برای سوق دادن دولت ایران به سمت انجام کاری که برای توجه به نگرانیهای ما لازم است .
COHEN: This initial first step joint plan of action will not improve the economic conditions in Iran. But it was greeted with excitement among the people of Iran because I think they saw this as showing the potential, the prospect for economic improvement down the road.
So frankly I think this next ۶ months, as the Iranian people see through this joint plan of action that there is the potential if their government negotiates in a serious fashion about the nuclear program to get real sanctions relief, can create additional internal pressure of the kind that we saw that led to the election of Rouhani, additional pressure to push their government to do what's necessary to address the concerns.
به نظر میرسد گره زدن معیشت مردم به موفقیت در مذاکرات هستهای بازی در زمین آقای کوهن است.
http://www.foreign.senate.gov/hearings/reversing-irans-nuclear-program
http://foreignaffairs.house.gov/hearing/iran-nuclear-deal-does-it-further-us-national-security
New York Times, ۲۳ November ۲۰۱۳,
http://www.nytimes.com/۲۰۱۳/۱۱/۲۴/opinion/sunday/friedman-oh-brother-big-brother-is-back.html?_r=۰