«نماینده»؛ رضا جهانفر*/ سال‌ها از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‌گذرد و هنوز مرور خاطرات پیروزی‌های جنگ، حلاوت ویژه‌ای در کام مردم ایران به جای می‌گذارد. یکی از موفق‌ترین عملیات‌های انجام شده در سال‌های دفاع مقدس که منجر به کسب دستاوردهای فراتر از انتظار گردید، عملیات بیت المقدس می‌باشد. اینک در آستانه سی و ششمین سالگرد به ثمر رسیدن عملیات بیت المقدس، مروری بر چگونگی انجام این عملیات توسط ارتش به عنوان کهن‌ترین سازمان تأمین امنیت در کشورمان و همچنین سایر سازمان‌های نظامی می‌تواند دارای اهمیت و ضروری به نظر برسد.
عملیات بیت المقدس در ساعت ۰۰۳۰ بامداد روز دهم اردیبهشت ماه۱۳۶۱ با رمز یا علی ابن ابیطالب و در سه مرحله با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه و پادگان حمید و دستیابی به مرزهای بین المللی در محور رود کارون انجام شد که وسعت مناطق آزاد شده در این عملیات بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع بود و در مجموع تعداد ۵۳ فروند از انواع هواپیماهای و ۳ فروند بالگرد دشمن سرنگون شد. باتوجه به اینکه حفظ خرمشهر دارای ارزش حیثیتی برای عراقیها بود آنها با مجهز نمودن ۲۰۰ گردان از نیروهای خود در محور اهواز-خرمشهر وپشتیبانی هوایی توسط هواپیماهای جدید دریافتی از فرانسه وشوروی سابق (نظیر میراژ، میگ ۲۳ و...) سعی در مقابله با عزم پولادین رزمندگان ایرانی نمودند. آنها با انتقال هواپیماهای میراژ و میگ۲۳ (که در آن زمان از جمله هواپیماهای پیشرفته عراقی محسوب میشد) از پایگاههای مستقر در عمق خاک خود به پایگاههای مقدم جبهه وبا اتکاء به توان هوایی خود سعی در کسب برتری هوایی و مقابله با توان هوایی ج. ا. ا داشت.
در تمام سال‌های جنگ، بعثی‌ها از حمایت کشورهای غربی و شرقی بهره مند بودند و اکثریت کشورهای عربی علاوه بر تقویت مادی صدام، اقدام به اعزام نیروهای داوطلب نظامی برای همکاری با ارتش متجاوز بعث در مقابل مدافعان ایرانی نمودند.
فعالیت‌های دشمن و همچنین کشورهای مختلف توسط ارتش رصد می‌شود و آخرین اطلاعات سیاسی-نظامی به یکان‌های مختلف درگیر عملیات ارسال می‌گردد. برابر گزارشات ستاد مشترک ارتش در دهم اردیبهشت ۱۳۶۱، قرار است تعداد ۴ تیپ مصری به زودی وارد مسقط شوند و از هم اکنون دولت عمان در حال تهیه وسایل حمل ونقل و جایگاه‌های اختصاصی برای این نیروهاست. در همان زمان و در اطلاعیه ای دیگر خبر از حرکت ستونهای نظامی عراق از نوار مرزی کویت، عراق به منطقه فاو می‌رسد. در این اطلاعیه خاطرنشان می‌شود که در بین این نیروها بیست هزار مصری و سودانی نیز شرکت دارند و در نظر دارند به زودی حمله گسترده ای از طریق خسرو آباد به آبادان انجام دهند. این حمله، به دلیل پیش‌دستی ایران در انجام عملیات بیت المقدس، ناکام ماند.
امیر سرتیپ فرض الله شاهین راد از پیشکسوتان دفاع مقدس در تحلیل عملیات بیت المقدس نکات جالبی را مطرح نموده است. از نگاه او؛
- عملیات بیت المقدس در شرایطی اجرا گردید که سه عملیات هماهنگ و موفق یعنی ثامن الائمه، طریق القدس و فتح المبین انجام شده بود. در این عملیات، از تجربه حاصل از عملیات های گذشته به خوبی استفاده گردید و سازماندهی نیروها برای انجام عملیات کامل تر شد.
- وضعیت قرار گرفتن نیروهای دشمن در قسمت اعظم منطقه عملیات به طریقی بود که نیروهای شناسایی توانستند قبل از عملیات اطلاعات خوبی از وضعیت استقرار، تجهیزات و هم چنین از نقاط ضعف خط پدافندی دشمن بدست آورند. این اطلاعات، در تعیین اهداف اولیه برای نیروهای عمل کننده بسیار موثر و کارساز بود. به طوری که پس از انجام مرحله اول عملیات و گرفتن سرپل، دشمن با تلاش های مستمر شش روزه خود قادر به رخنه در سرپل نگردید.
- طرح ریزی و اجرای پشتیبانی هوایی، و پشتیبانی هوانیروز و توپخانه های موجود در منطقه بسیار عالی بود، زیرا پاتک های دشمن در اکثر اوقات، قبل از این که در برد
سلاح های کالیبر کوچک نیروهای پدافند کننده قرار گیرند خنثی می شد و نیروهای پاتک کننده با دادن تلفات و ضایعات زیادی مجبور به عقب نشینی می شدند. - انجام مرحله اول عملیات، دفع پاتک های متوالی دشمن در مدت ۶ روز تا شروع مرحله دوم عملیات، آن چنان در روحیه نیروهای دشمن موثر بود، که در مراحل بعدی عملیات، نیروهای متجاوز با توجه به این که از حمله نیروهای ایرانی با اطلاع بودند توان مقاومت و حفظ و نگهداری خط پدافندی مربوطه را نداشتند به محض درگیری نزدیک، تعدادی تسلیم می شدند و تعدادی نیز پا به فرار می گذاشتند.
- پس از اجرای مرحله دوم عملیات و رسیدن نیروهای خودی به مرز بین المللی، عقبه لشکرهای مکانیزه و ۶ زرهی عراق در منطقه جنوب کرخه کور مورد تهدید قرار گرفت. اما دشمن، با زیرکی خاصی این دو لشکر را از طریق جاده مرزی، به منطقه شمال خرمشهر و شرق بصره نقل مکان داد. و این عقب نشینی یک عملیات پیروزمندانه برای دشمن محسوب می گردد.
- تقویت نیروهای دشمن، در منطقه عملیات بیت المقدس با لشکرهای ۵ مکانیزه و ۶ زرهی عراق سبب گردید که اجرای مرحله سوم و چهارم عملیات به سختی انجام شد و ضایعات و تلفات نیروهای خودی، بیش از مراحل ۱ و ۲ باشد.
- در عملیات بیت‌المقدس از رزم شبانه به خوبی استفاده گردید به طوری که اکثر
تک ها علت پاتک های اجرا شده در شب صورت گرفت و نقاط ضعف دشمن نیز جنگ در شب بود، به همین علت پاتک های دشمن در طور روز انجام می شد. - طرفین درگیر، درطول عملیات که حدود ۲۶ روز به طول انجامید، از تمام امکانات رزمی موجود (نیروی هوایی، نیروی زمینی و هوانیروز) حداکثر استفاده را کردند. تلفات دشمن به علت پاتک های متعدد و تراکم نیروهای موجود در منطقه، بیش از تلفات نیروهای خودی بود، مضاف بر این که بیش از ۱۷۰۰۰ نفر از نیروهای دشمن به اسارت رزمندگان در آمدند. در این عملیات، از نیروهای ایرانی هیچ کس اسیر نشد.
- ضربات وارده بر نیروهای عراقی در طول عملیات، به حدی بود که تجدید سازمان نیروها برای کشور عراق در مدت کوتاه امکان پذیر نبود، به همین جهت صدام اعلام آتش بس یک طرفه نمود و نیروهای خود را از بعضی از قسمت ها ی اشغال شده خاک جمهوری اسلامی ایران به عقب کشید. و این یک نوع فریب اذهان عمومی بود که متاسفانه نتیجه هم گرفت.
امیر شاهین راد در پایان تحلیل خود در خصوص بیت المقدس بیان می‌کند که عملیات بیت المقدس، یکی از عملیات های هماهنگ و موفق بود که در منطقه وسیعی، هدایت ستادی بسیار عالی اجرا شد. این عملیات می تواند الگوی خوبی برای آموزش و تدریس در مدارس نظامی و ستادهای عالی جنگ باشد.
فرماندهی عملیات بیت المقدس، ویژگی تقویت کننده توان رزم
یکی از مهم‌ترین وجوه تأثیرگذار بر نتایج کسب شده در هر عملیات نظامی به ویژه عملیات‌های دفاع مقدس، فرماندهی عملیات به شمار می‌رود. شهید سپهبد علی صیاد شیرازی که در آن مقطع تاریخی فرماندهی نیروی زمینی ارتش را برعهده داشت، با اعتقاد بر اینکه باید از وجود همه سازمان‌های نظامی و حتی انتظامی و نیروهای داوطلب مردمی و بسیج مستضعفین به صورت هماهنگ با هم در برابر بعثی‌ها بهره برد، اقدام به ارائه گفتمان «ترکیب مقدس» نمود. وحدت بین ارتش و سپاه از جمله دغدغه‌های صیاد شیرازی بود. اگر چه قرارگاه عملیاتی کربلا -که از تاریخ ۳۱ فروردین ۱۳۶۱ راه‌اندازی شده بود-، نقش محوری را در این عملیات ایفا نمود اما قرارگاه نصر و سایر یکان‌های شرکت کننده در عملیات نیز تأثیرگذاری و جایگاه خود در کسب پیروزی را حفظ نمودند.
شهید صیاد شیرازی در طرح عملیاتی کربلا-۳ در خصوص فرماندهی عملیات نکات ارزشمندی را از خود به یادگار گذاشت:
«این عملیات از قرارگاه کربلا در جنوب هدایت می گردد و با توجه به این که:
۱ـ رهبری این عملیات سرنوشت ساز هم چنان به عهده ولی عصر (عج) می باشد. برای حفظ وحدت فرماندهی، مسئولیت فرماندهی و هدایت این عملیات را شخصاً و با توکل به خدا برعهده می گیریم.
۲ـ چون این جنگ و رزم در راه الله است، پیروزی آن به نام الله و رزمندگان اسلام به ثبت
می رسد. ان شاء الله».
اگرچه در دستور عملیاتی به صراحت فرماندهی نبرد مشخص گردید اما در ادامه عملیات و برای حفظ انسجام، دستورات و طرح‌ها با امضای مشترک شهید صیاد شیرازی و همچنین برادر محسن رضایی (فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) صادر میشد.
از جمله دیگر اقدامات تاثیرگذار شهید صیاد شیرازی در عملیات بیت المقدس، فراخوان اساتید برجسته دانشگاه فرماندهی و ستاد ارتش برای حضور در قرارگاه‌های عملیاتی و طراحی عملیات بود.
دست آوردهای نظامی عملیات بیت المقدس
امیر سرتیپ نصرت الله معین وزیری در تحلیل خود از عملیات بیت المقدس، دستاوردهای زیر را برای این عملیات برشمرد؛
ـ پیش از عملیات بیت المقدس، کل مناطق اشغالی دشمن ۵۴۰۰ کیلومتر مربع بود. مناطق آزاد شده در مرحله اول عملیات؛ حدود ۷۰۰ کیلومتر مربع و مناطق آزاد شده در مرحله دوم عملیات؛ حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع، مناطق آزاد شده جفیر در اثر عقب نشینی دشمن؛ حدود ۳۹۰۰ کیلومتر مربع و در مجموع مناطق آزاد شده در مراحل اول و دوم عملیات تا تاریخ ۲۲ اردیبهشت ماه؛
۵۰۰۰ کیلومتر مربع بود.
ـ مناطق آزاد شده در مرحله سوم عملیات ۳۸۰ کیلومتر مربع به همراه شهر خرمشهر. همچنین طول خطوط مرزی که در اشغال دشمن حدود ۱۸۰ کیلومتر بود که خطوط مرزی آزاد شده در مرحله دوم عملیات؛ حدود ۱۷ کیلومتر، خطوط مرزی آزاد شده در مرحله سوم عملیات؛ حدود ۱۵ کیلومتر.
ـ خطوط مرزی آزاد شده در اثر عقب نشینی نیروهای دشمن؛ حدود ۱۳۵ کیلومتر (شرق هورالعظیم ـ بین کوشک ـ طلایه و بین کوشک تا کیلومتر ۲۵).
ـ خطوط مرزی باقی مانده در درست دشمن؛ حدود ۱۰ کیلومتر (در حوالی نقاط مرزی طلایه قدیم و کوشک و شلمچه).
ـ غنائم به دست آمده از دشمن؛ تعداد یک فروند بالگرد، تعداد ۱۰۵ دستگاه تانک و نفربر، تعداد ۵۶ دستگاه خودرو
ـ جنگ افزارهای سبک و نیمه سنگین، تجهیزات و مهمات به مقدار بسیار زیاد.
ـ یگان های زیر در مرحله سوم عملیات بیت المقدس در منطقه خرمشهر منهدم گردیدند؛
تیپ ۲۰ ماموریت ویژه، تیپ ۹ گارد مرزی، تیپ ۱۰ گارد مرزی، تیپ های ۲۲، ۴۴، ۴۸، ۵۵، ۶۰، ۲۳۸، ۱۱۳ پیاده.
ـ علاوه بر یگان های فوق از نیروهای مشروحه زیرین نیز که تماماً یا قسمتی از آن ها در منطقه خرمشهر بودند تعداد زیادی کشته و یا اسیر شدند.
تیپ ۴۲۰ پیاده، تیپ ۲۳ نیروی مخصوص، تیپ ۲۸ پیاده، تیپ ۲۳ پیاده، تیپ ۱۰۴ گارد مرزی، گردان پلیس قادسیه، گردان کماندویی مقداد، پلیس محلی، یگان های ارتش خلقی، گردان مخابرات لشکر ۱۱، گردان مهندسی لشکر ۱۱، گردان ۲۱۴ توپخانه، یگان هایی از مرکز آموزش بصره.
ـ لشکرهای دشمن که در عملیات بیت المقدس به سختی آسیب دیدند عبارتند از؛ لشکر ۵ مکانیزه، لشکر ۳ زرهی، لشکر ۹ زرهی، لشکر ۶ زرهی، لشکر ۱۱ پیاده، لشکر ۷ پیاده، تیپ ۱۰ زرهی.
اقتدار هوایی نیروی هوایی و موفقیت پدافند هوایی
برابر اسناد و مدارک موجود و خاطرات پیشکسوتان نیروی هوایی و همچنین پدافند هوایی کشورمان، عملیات بیت‌المقدس از جمله آوردگاه‌هایی می‌باشد که اقتدار هوایی نیروی هوایی و همچنین موفقیت دفاع هوایی در حفظ و حراست از آسمان منطقه نبرد و تسهیل پیشروی نیروهای سطحی خودی رقم خورد. سرنگونی تعداد ۵۳ فروند هواپیما و تعداد ۳ فروند بالگرد از جمله ثمرات دفاع هوایی کشورمان در این عملیات می‌باشد. گفت و گوی نویسنده این یادداشت با فرماندهان پدافند هوایی در عملیات بیت المقدس، نشان دهنده حجم وسیع اقدامات نیروی هوایی عراق برای نابودی دفاع هوایی کشورمان می‌باشد. استفاده از موشک‌های ضد رادار توسط هواپیماهای عراقی بر علیه رادارهای پیش اخطار و همچنین رادارهای سامانه موشکی هاوک مستقر در منطقه نبرد از جمله اقدامات نیروی هوایی عراق بود که با ابتکارات انجام شده توسط کارکنان پدافند هوایی، تلاش دشمن ناکارآمد شد.
عملیات بیت المقدس به عنوان گوشه کوچکی از رشادت‌ها و ایثارگری‌های هموطنان‌مان در برابر دشمن در تاریخ ثبت شد. تاریخ کشورمان هرگز رشادت‌های مردم معتقد این سرزمین کهن در دفاع از هویت ملی و دینی خود را فراموش نخواهد کرد.
پژوهشگر و نویسنده