ماهنامه «نماینده» در گفت‌وگویی با دکتر «وحید شقاقی شهری» رئیس کمیتۀ نظارت دبیرخانۀ مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، به بررسی این موضوع پرداخته است.
*آقای دکتر به‌عنوان سؤال اول می‌خواستم نظرتان را دربارۀ ماهیت بانک و میزان پذیرش آن در مدل اقتصاد اسلامی بدانم؟
در ابتدا باید پذیرفت مفهومی تحت عنوان «بانکداری اسلامی» یا «بانکداری بدون ربا» در نظام‌های بانکداری مرسوم جهان جایگاهی نداشته و تمامی نظام‌های بانکی دنیا فارغ از بحث اسلامی بودن یا ربوی بودن، در سیستم لیبرالیسم کار خود را انجام می‌دهند. البته از دهه‌های گذشته در اقتصاد ایران بحثی تحت این عنوان که ما به سمت بانکداری اسلامی حرکت کنیم، وجود داشته و دارد. براین اساس معتقدیم: «ما بنگاهی به نام بانک داریم که این بنگاه در خصوص سپرده‌های مردم وکیل آنهاست تا سپرده‌ها و منابع مردم را در راستای عقود اسلامی مانند مضاربه، مشارکت مدنی و... مصرف کند. در کنار آن در بانکداری اسلامی، حتی دولت باید مکان، میزان و حوزه‌های مصرف سپرده‌ها را نیز برای بانک‌ها مشخص کند.»
*یعنی در بانکداری اسلامی، حتی بانک حق ندارد نحوۀ هزینه‌کرد منابع بانکی که همان سپرده‌های مردم است را تعیین کند؟
بله، بانک نمی‌تواند در هر حوزه‌ای که تمایل داشت، این سپرده‌ها را مصرف کند. برای مثال دولت اسلامی به بانک می‌گوید: «نباید سپرده‌ها را در بخش مسکن سرمایه‌گذاری نماید یا باید منابع را به سمت فلان بخش مولد سوق داده و در آن بخش سرمایه‌گذاری کند.» در واقع بحث اصلی در خصوص تفاوت بانکداری اسلامی و بانکداری غربی اولاً در اجرای عقود اسلامی و در ثانی هدف‌گذاری‌های دولت اسلامی برای مصرف این تسهیلات است. فارغ از این مباحث، در بانکداری غربی مردم سپرده‌های خود را در بانک‌ها می‌گذارند و بانک‌ها این سرمایه‌ها را در هر حوزه‌ای که سود بیشتری از آن کسب کنند، سرمایه‌گذاری می‌کنند و در ازای آن به میزان ثابت و مشخص و در زمان معینی به سپرده‌گذاران خود بهره می‌دهند. این عمل از دیدگاه اسلامی به این معناست که اولاً تصمیم‌گیری در خصوص سرمایه‌گذاری ارتباطی با حکومت اسلامی ندارد و دوم اینکه بانک‌ها بر اساس ربا بنا شده‌اند که هر دوی این موارد با نگاه اقتصاد اسلامی در تضاد است.
*به بیان بهتر شما معتقدید ساختار بانکداری سنتی یا مرسوم دنیا با مدل اقتصاد اسلامی همخوانی ندارد؟
در گام اول و در بررسی تناقضات بانکداری غرب با نگاه اسلامی باید در ابتدا به این موضوع توجه کنیم که آیا نرم‌افزارهای سیستم عامل اقتصاد اسلام که ما از آن به‌عنوان یک سیستم عامل در مقابل سیستم لیبرالیسم یاد می‌کنیم، متناسب با سیستم عامل موجود طراحی شده است؟ ضمن اینکه در اهداف و اصول بانکداری اسلامی، که ربازدایی یکی از اصول آن است، باید نرم‌افزارهای این سیستم عامل هم مبتنی بر حکومت اسلامی باشد. چرا که وظیفۀ حاکم اسلامی تشخیص سعادت مردم است، از این منظر این نرم‌افزار نیز باید از این اصول تبعیت کند.
*چه اصولی در بانکداری باید رعایت شود یا در واقع چه تغییراتی در بانکداری مرسوم دنیا صورت گیرد که بتوان گفت این یعنی «بانکداری بدون ربا» و مطابق با تعالیم شرع؟
در ابتدا باید از تمام عقود و معاملات ربازدایی شده و تمام سیستم بانکی کشور تابع تصمیمات و سیاست‌های حکومت اسلامی باشند. اما عرض بنده این است که اگر این نرم‌افزار از این اصول حمایت نکند، همین اتفاقی رخ می‌دهد که اکنون رخ داده است. آن هم این است که درحال حاضر اولاً شبهات زیادی درخصوص سیستم ربوی بانکداری ما وجود دارد و دوم اینکه بانک‌های ما در طول ۳ دهه اخیر برای رسیدن به سود بیشتر، هرکاری انجام داده‌اند حتی دست به خرید دلار و سکه آن هم در اوج بحران ارزی کشور زده‌اند، کاری که آسیب‌های زیادی را به اقتصاد ملی ما وارد کرد. به نحوی که در سال ۱۳۹۱ برخی بانک‌های ما برای کسب سود بیشتر بدون در نظر گرفتن منافع ملی درگیر خرید دلار بودند. آنچه مشخص است این است که برخی بانک‌های ما شبهه‌ناک به ربا بوده و حتی در برهه‌هایی از زمان با همان ادبیات لیبرال، حاضر بودند حتی به‌رغم ضربه به اقتصاد ملی، منافع بیشتری کسب کنند. لذا به نظر می‌رسد نرم‌افزاری که در سیستم بانک تعبیه شده، ایراد دارد و به‌خاطر این ایراد گاهی اوقات این نرم‌افزار در سیستم عامل اقتصاد ما هنگ کرده و قادر به پاسخ‌گویی نیست. یعنی نرم‌افزار بانک برای سیستم عامل اقتصاد اسلامی طراحی نشده است. بلکه ما نرم‌افزار بانک را از محیط دیگری آورده و در سیستم عامل خود نصب کرده‌ایم. طبیعی است که این نرم‌افزار هنگ کرده و کار نکند. بنابراین بنده معتقدم اگر نرم‌افزار بانک می‌خواهد مبتنی بر سیستم عامل اسلام باشد، باید این نرم‌افزار یا از نو طراحی شود یا عیوب و نواقص این نرم افزار مبتنی بر اصول اسلامی باید حذف و اصلاح شود.
*با گذشت بیش از ۳ دهه از تصویب و اجرای قانون بانکداری بدون ربا و عدم توفیق آن همچنان به اصلاح نظام بانکی و به‌عبارتی کارکرد مناسب پدیده‌ای تحت عنوان بانک، امیدوارید؟
درحال حاضر دو تئوری در این زمینه وجود دارد. تئوری اول می‌گوید باید کل این نظام بانکی از نو طراحی شود و اصلاح، فایده‌ای ندارد. این دسته معتقدند: «ما نمی‌توانیم یک تئوری را از غرب گرفته و آن نسخه را با اصلاح در سیستم عامل اسلام نصب کنیم. بلکه باید مبتنی بر آموزه‌های اسلام، بنگاه تأمین منابع مالی ایجاد شود تا اصول و آموزه‌های اسلام داخلش موجود باشد تا بتوانیم به آن ورود کنیم.» اما گروه دوم معتقدند: «می‌توان با حذف عیوب و مسائل و مشکلات نظام بانکی، این نرم‌افزار را در داخل سیستم عامل اسلام راه‌اندازی کرد. در طول سال‌های گذشته عمدتاً ما با نگاه دوم حرکت کرده‌ایم. اصلاً سال ۱۳۶۲ قانون بانکداری بدون ربا به این دلیل تصویب شد تا عیب ربوی بودن بانک‌ها را حذف کند. اما ما هنوز در مرحلۀ اول متوقف شده و به مرحلۀ دوم نرسیده‌ایم که بتوانیم بانکداری اسلامی داشته باشیم. به نحوی که امروز به جرأت می‌توان گفت اگرچه ممکن است بانک‌های ما بدون ربا باشند، اما هیچ کدام از بانک‌های ما اسلامی نیستند.