ماهنامه «نماینده» : در گفت‌وگو با «اکبر رنجبرزاده» تلاش کردیم از زاویه عضویت او در هیئت رئیسه مجلس وارد موضوع نظارت شویم. نماینده مردم اسدآباد با تشریح کارکرد برخی ابزارهای نظارتی، پیشنهاداتی را برای ارتقای کیفیت نظارت نمایندگان بر اجرای قوانین و موظف کردن مسئولان کشور به اجرای صحیح قانون مطرح کرد. مشروح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید.
* با توجه به اینکه شما عضو هیئت رئیسه مجلس هستید و با تذکرات نماینده‌ها سروکار دارید، نظرتان درباره ابزارهایی که برای مکلف کردن دولت به اجرای قانون در اختیار نمایندگان قرار دارد، چیست؟
در مباحث نظارتی مجلس شورای اسلامی، ابزارهای مختلفی وجود دارد. در قانون تحقیق و تفحص، تذکر، سؤال و در نهایت جمع‌آوری اسناد و مدارک و اعمال ماده ۲۳۶ آئین‌نامه داخلی مجلس پیش‌بینی شده است. در مورد آخر، اسناد و مدارک مستند به‌طور مستقیم برای قوه قضائیه ارسال می‌شود و حتی ممکن است پس از آن هم اگر موارد ادامه داشته باشد حتی نمایندگان بخواهند در جهت استیضاح یک وزیر حرکت کنند.
معمولاً نمایندگان به‌دلیل اینکه ارتباطات گسترده‌ای با کارمندان دولت، مردم عادی و حوزه‌های انتخابیه‌شان دارند، جمع‌آوری اطلاعات برایشان بسیار آسان است و راحت به آن دسترسی پیدا می‌کنند. مجلس و نمایندگان از مشکلاتی که در جامعه وجود داشته باشد، نارسایی‌هایی که در دستگاه‌های اجرایی مشاهده شود و مواردی از تخلف گزارش شود، مطلع می‌شوند و براساس وظایف نمایندگی برای اصلاح امور، شروع به استفاده از ابزارهای نظارتی‌شان می‌کنند.
* دولت به تذکرات ارائه شده که برای آن وقت زیادی هم از مجلس گرفته می‌شود، توجهی دارد؟
معمولاً اگر صحبت‌های تعاملی صورت بگیرد یا حضور وزرا و معاونین‌شان در کمیسیون‌های تخصصی پیش بیاید، حتی ممکن است فرآیند استفاده از سؤال، تذکر، تحقیق و تفحص تا فرجام پیش نرود. چون معمولاً نمایندگان در فرصت‌های مناسب، مشکلات را با حضور وزیر، معاونین و مسئولان دستگاه‌های اجرایی به بحث و گفت‌وگو در داخل کمیسیون‌های تخصصی می‌گذارند؛ این تعاملات روندی است که در مجلس طی می‌شود تا منجر به شفاف‌سازی و تنظیم روابط شود.
مجلس و نمایندگان هر جا احساس کنند که روند رو به انحراف است، قانون معطل مانده، اجرای آن به تأخیر افتاده و در مسیر اجرا، ناقص اجرا شده، ورود پیدا می‌کنند؛ اما این بحث همیشه بر سر این مسائل بوده که آیا به‌طور مثال تذکر ارائه شده، می‌تواند اثربخش باشد یا نه.
* تذکرات بعد از قرائت چه روندی را طی می‌کنند؟
به‌طور معمول تمام دستگاه‌های اجرایی تذکراتی که به‌صورت زنده پخش می‌شود را دریافت می‌کنند؛ حتی قبل از اینکه ما تذکرات را به دستگاه‌های اجرایی مربوط ارسال کنیم که معمولاً این کار (ارسال) وظیفه بنده است و بدون تأخیر هم انجام می‌گیرد. بنابراین با قاطعیت می‌توان گفت که این موارد مفید بوده و به نظر نمی‌رسد که تذکرات و سؤال‌ها اثربخش نباشند، بلکه اثر خودش را می‌گذارد و ممکن است برای بعضی تذکرات به دلیل کمبود امکانات و شرایط خاص دستگاه اجرایی مربوط، امکان پاسخگویی فراهم نباشد و طبیعتاً با تأخیر پاسخ دهند، تعدادی هم به صورت مکتوب تذکرات را به مجلس ارسال می‌کنند و ما نیز پاسخ‌هایی که دریافت می‌شود و از ناحیه دستگاه‌های اجرایی تذکر می‌گیرند را به نماینده تذکر دهنده، منعکس می‌کنیم. البته با توجه به بحثی که در گذشته وجود داشته و تفسیر شورای نگهبان از قانون اساسی، دستگاه‌های اجرایی برای تذکرات مکلف و موظف نیستند که کتباً به مجلس پاسخ بدهند، به همین خاطر بابی برای آنها باز می‌شود که کتباً همه موارد را گزارش ندهند.
* آیا این ضعف قانون نیست که نماینده‌ای مشکلی را ببیند و با تذکر بخواهد این مسئله را حل کند ولی دولت‌ها مکلف به پاسخگویی نباشند؟
مجلس اصرار داشته که پاسخگو باشند و شورای نگهبان این مسئله را نپذیرفته و اعلام کرده که تذکرات، صرفاً تذکری شفاهی است و اگر تذکر جواب نگرفت، فرآیند سؤال وجود دارد که مکلف به پاسخ دادن و حضور در صحن علنی مجلس هستند تا گزارش ارائه دهند. به این معنا که مرحله بعد از تذکر، سؤال است. تعداد کثیری از وزارتخانه‌ها به این سؤالات جواب می‌دهند؛ به‌خصوص آن وزارتخانه‌هایی که درگیر موضوع ملی هستند و بحث منطقه‌ای در آنها کمتر دیده می‌شود.
* اینکه گاهی اوقات از نماینده‌ها می‌شنویم هیئت رئیسه مجلس سؤالی را اعلام وصول نمی‌کند، دلیل خاصی دارد؟
نمایندگان نسبت به معطل شدن سؤالات معترض هستند و این حق آنهاست؛ هیچ فردی حتی هیئت رئیسه یا رئیس مجلس قادر نخواهند بود و نمی‌توانند مانع روند سؤال شوند. این راه را قانون اساسی مشخص کرده و در آئین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی هم به وضوح مسیر سؤال مشخص است. لذا تدبیر هیئت رئیسه هم باید نسبت به این مسئله باشد تا نمایندگان بتوانند سؤالاتشان را جویا شوند و پاسخ از ناحیه دستگاه‌های اجرایی مربوط، وزرا و حتی رئیس‌جمهور شنیده شود؛ این تکلیف برعهده هیئت رئیسه است، زیرا براساس سوگندی که یاد کردند، ما وظیفه داریم در راستای اجرای آئین‌نامه عمل کنیم.
* نمایندگان نامه تقاضایی برای اینکه یک جلسه علنی کامل مجلس به سؤال‌ها اختصاص پیدا کند، نوشتند. با توجه به اینکه شما عضو هیئت رئیسه مجلس هستید و حجم سؤالات را می‌دانید، آیا این مسئله قابل اجرا هست؟
زمان‌بندی مجلس محدود است؛ مسائلی مثل رأی اعتماد به وزرا و قانون برنامه توسعه روند سؤالات را کُند و انباشته کرده است. در نتیجه تعداد سؤالات مطرح شده در صحن علنی محدود می‌شود؛ البته در مقطع رسیدگی در کمیسیون‌ها و پاسخگویی وزیر هیچ دلیلی برای به تأخیر افتادن وجود ندارد. مجلس به محض اینکه سؤال را دریافت کند، بلافاصله آن را به معاونت نظارت و کمیسیون تخصصی مربوط ارجاع می‌دهد، کمیسیون تخصصی هم موظف است ظرف یک یا دو هفته وزیر مربوط را دعوت کند و پاسخ سؤال کننده را بدهد که اگر وی(فرد سؤال کننده) قانع شود، مسئله تمام می‌شود، در غیر این صورت باید مسیر رسیدن به صحن علنی را طی کند.
به نظر بنده برای کمیسیون تخصصی زمان وجود دارد و جای نگرانی نیست. به‌هرحال نمایندگان ملت چالش‌های جامعه را دریافت و در قالب سؤال به وزیر منتقل می‌کنند، وزرا هم برای حضور در کمیسیون‌های تخصصی و ارائه پاسخ‌های لازم، باید زمان کافی برای این امور داشته باشند و بیندیشند. از طرفی رسیدگی به مسائل نباید به تأخیر بیفتد، زیرا قطعاً یک نیاز و ضرورت بوده و دارای ارزش است.
* بالاخره در هیئت رئیسه مجلس اهتمامی برای رسیدگی سریع‌تر به سؤالات وجود دارد؟
با هیئت رئیسه در رابطه با این روند صحبت‌هایی شده و بر این مسئله تأکید شد که طی دو یا سه جلسه علنی در هفته، یک تا دو مورد سؤال را در دستور بگذارند، به این معنا که اولویت و تأکید بر طی شدن مسیر سؤالات در صحن علنی هم وجود دارد. به‌هرحال ممکن است حق نمایندگان تضییع شود و ما هم هیچ پاسخی برای آنها نداشته باشیم. از سوی دیگر باید در نظر داشته باشیم با وجود اینکه اکنون تعداد روزهای کاری صحن علنی مجلس هفته‌ای ۳ روز است، اغلب درخواست می‌شود برای افزایش بعد نظارتی، از تشکیل جلسات علنی برای قانون‌گذاری کاسته شود. تا بتوانیم هفته‌ای یک یا دو روز را به موضوع سؤالات اختصاص دهیم.
بنده معتقدم شاید این جلسات که کلاً به سؤالات اختصاص می‌یابد، خسته کننده باشد، درحالی‌که بهتر است در هر جلسه علنی سؤال هم وجود داشته باشد. می‌توان ۴ سؤال را در یک هفته با تشکیل جلسات علنی و در فواصل زمانی تقسیم کرد تا برای نمایندگان خسته کننده نباشد.
طرح سؤال یک جنبه نظارتی قوی دارد و برای شفاف‌سازی، پیشرفت امور و اعلام نارسایی‌های دستگاه‌های اجرایی به بالاترین تصمیم گیرنده آن دستگاه و وزارتخانه کمک کننده است. استفاده از این ابزار باید تقویت شود و تضعیف آن به صلاح کشور و نمایندگان نیست. حتماً وزرا هم باید از سؤالات استقبال کنند چون سؤالات بیشتر جنبه اصلاحی دارد تا مچ‌گیری.
* به نظر شما چه عاملی باعث می‌شود کاستی در ایفای نقش نظارتی میان نمایندگان وجود داشته باشد؟ ممکن است طیف سیاسی نمایندگان روی این مسئله اثرگذار باشد؟
بعید به نظر می‌رسد که جریان های سیاسی اثرگذار باشند یعنی به قدری ابزارها وجود دارند که ما با ترافیک مواجه شدیم و نمایندگان اقبال زیادی برای سؤال، تذکر و تحقیق و تفحص نشان می‌دهند ولی برای اینکه بتوانیم از ابزار نظارتی بیشتر بهره ببریم، باید روی اسناد بالادستی و اجرای قانون پافشاری کنیم.
* شما با این طرحی که وزرا و رئیس‌جمهور را مکلف به ارائه گزارش سالانه براساس برنامه‌های اعلامی می‌کند، موافق هستید؟
این موضوع در مسیر تقویت جایگاه نظارتی مجلس به‌شمار می‌رود. بهتر است کمیسیون‌های تخصصی برای قوی‌تر کردن ابزارهای نظارتی خود کارگروه‌های نظارتی تشکیل بدهند تا کمتر ضرورتی به استفاده از ابزار سؤال پیش بیاید. مثلاً هر چند وقت یک‌بار که برایشان امکان‌پذیر است، جلسات مشترکی با دستگاه‌های اجرایی بگذارند و قوانین تصویب شده را رصد کنند تا ببینند به چه دلیل مثلاً قانون بودجه سنواتی اجرا نمی‌شود و به نتیجه نرسیده است! یا مثلاً در خصوص مسئله اشتغال، اگر تا کنون در سال صدوپنجاه هزار یا یک میلیون اشتغال پایدار ایجاد نشده، این آمار تا سال ۹۶ به چه میزان رسیده و در ماه بعد چقدر افزایش می‌یابد؟
نمایندگان از این طریق می‌توانند وزارتخانه‌ها را به داشتن برنامه عملیاتی تحریک کنند تا آنها هم بدانند مجلس روی تمام مسائل حساسیت داشته و آن را دنبال می‌کند. ابتدای سال ۹۶ پیشنهادی در هیئت رئیسه مطرح شد که ما یک یا دو جلسه علنی مجلس را به صورت غیرعلنی برگزار کنیم. به‌طور مثال به دستگاه‌های اجرایی اعلام می‌کنیم که به مسئله ورود پیدا کنند و پاسخگو باشند که چرا به اهداف فلان قانون نرسیده‌ایم. این ارائه درخواست، دریافت گزارش و پاسخ دستگاه‌های اجرایی در صحن غیرعلنی مجلس می‌تواند آنها را وادار کند به‌عنوان یک اولویت به موضوع نگاه کنند تا این مسئله در کمیسیون‌ها مورد بحث قرار بگیرد.
در مجموع معتقدم در قالب سؤال‌های خشک و صرف تذکر، نتایجی حاصل نمی‌شود.
* ببینید آقای رنجبرزاده؛ از طرفی اغلب مسئولین حتی خود نمایندگان معترف هستند که در بحث نظارت ضعیف هستیم. در همین راستا گزارش‌ها حاکی از کاهش استفاده از ابزارهای نظارتی است. از طرف دیگر برخی نمایندگان همچون جناب‌عالی و مسئولین معاونت نظارت به این کاهش اعتقاد ندارید.
به‌نظر بنده بخش عمده استفاده از ابزارهای نظارتی، به سمت مسائل حوزه انتخابیه سوق پیدا کرده است؛ البته مردم هم انتظاراتی از نمایندگان دارند که اگر مشکلاتی وجود دارد، به گوش مسئولان رسانده شود؛ به‌هرحال از تریبون خانه ملت درخواست حوزه‌های انتخابیه اعلام می‌شود و این مسئله برای آرامش بخشیدن به حوزه‌های انتخابیه لازم و ضروری است. در عین حال یک مجلس کارآمد باید بتواند بیشتر به نظارت بر مسائل ملی بپردازد و تحقق آن منوط به این است که نمایندگان ملت با یک سازوکاری بتوانند به این مسئله دست پیدا کنند.
نمایندگان درحال حاضر به‌صورت جزئی به مسائل حوزه‌های انتخابیه می‌پردازند جنبه نظارتی و اثربخشی آنها برای ملت کم‌رنگ شده و هر کسی تلاش می‌کند بخشی از مشکلات خودش را حل کند؛ حتی حل شدن این مسئله به قیمت اینکه آثار زیان‌بارش به جای دیگر منتقل شود، برایش اهمیت ندارد.
* شما راهکاری برای رسیدن به این هدف در ذهن دارید؟
اگر نمایندگان به‌صورت استانی انتخاب می‌شدند و انتخابات استانی مغایرتی با سیاست‌های ابلاغی نداشت، شاید می‌توانست در راستای نگاه‌های نظارتی مجلس، به سمت مسائل ملی برود و حتی در سطح استانی و منطقه‌ای کمک کننده باشد. چون نمایندگان درحال حاضر به‌صورت جزئی به مسائل حوزه‌های انتخابیه می‌پردازند جنبه نظارتی و اثربخشی آنها برای ملت کم‌رنگ شده و هر کسی تلاش می‌کند بخشی از مشکلات خودش را حل کند؛ حتی حل شدن این مسئله به قیمت اینکه آثار زیان‌بارش به جای دیگر منتقل شود، برایش اهمیت ندارد.