«نماینده»؛ سیده‌لیلا موسوی‌نسب/ زمینه‌سازی ورود به حوزه‌های جدیدی مانند اکو توریسم به‌منزله فرصتی برای توسعه منابع درآمدی و ایجاد تعادل در بازار اشتغال محسوب می‌شود، موضوعی که موجب شده به گفته مسئولان سازمان میراث فرهنگی، در سند مدیریت طبیعت‌گردی کشور 2 هزار جاذبه طبیعی احصا شود که شامل گردشگاه‌ها، پارک‌های حیاط وحش، آبشارها، بیشه‌ها و ... می‌شود. این در حالی است که کشور ما اکنون هم به درآمد و هم به حافظت از محیط‌زیست نیاز دارد، اما اینکه در چنین شرایطی مسئولان سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان اصلی‌ترین متولیان این حوزه چه تدابیری را سرلوحه کار خود قرار داده است؟ موضوعی بود که موجب شد تا با مرتضی رحمانی‌موحد، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی به گفت‌وگو بنشینیم.
* به‌عنوان نخستین پرسش بر اساس تعریف اکو توریسم سفر مسئولانه به طبیعت چه اصولی باید مدنظر قرار گیرد؟
نخستین اصل به عبارتی اصول اولیه اکو توریسم این است که مبتنی بر طبیعت باشد. همچنین پایه فعالیت‌های اکو توریستی باید بر آموزش استوار باشد که بسیار نیز بر آن تأکید می‌شود. آموزش‌هایی که هم‌زمان با ورود گردشگر به طبیعت باید به وی ارائه شود. البته این آموزش‌ها نیز چندسویه است. بخشی از آن به داشتن شناخت گردشگر از طبیعت مربوط می‌شود، زیرا شناخت کمک می‌کند، بهتر از طبیعت موجود بهره برده و از آن نیز محافظت کند. ضمن اینکه بداند با جوامع محلی چگونه باید تعامل داشته باشد.
* به‌طورقطع سوی دیگر این ماجرا جوامع محلی هستند؟
بله، وقتی گردشگر وارد یک منطقه اکو توریستی می‌شود، باید به هنجارها و فرهنگ‌ها و آداب و رسوم جامعه محلی احترام بگذارد. این در حالی است که باید چنین آموزش‌هایی را نیز جوامع محلی ببینند. البته اصل بعدی هم آموزش بخش سوم توانمندسازی جوامع محلی است. توجه داشته باشید زمانی اکو توریسم در یک منطقه اتفاق می‌افتد که جامعه محلی توانمند شود و بتواند از اتفاقی که می‌افتد منتفع شوند و درآمد کسب کند. اگر فعالیتی انجام شود و نفعی به جامعه محلی نرسد، این اتفاق فعالیت اکو توریستی تلقی نمی‌شود.
. * با این اوصاف یکی از بحث‌هایی که باید بر آن تمرکز شود، این است که بتوانیم بر اساس اصول توسعه پایدار در حوزه اکو توریسم ظرفیتی را فراهم کنیم که اشتغال، کسب درآمد و تأمین معیشت جوامع محلی را به دنبال داشته باشد؟
درست است، این کار نیز البته در حال انجام است. یکی از برنامه‌هایی که در این زمینه انجام دادیم، این بود که دستورالعمل ضوابط اقامتگاه‌های بوم گردی را تدوین کردیم و توسط رئیس سازمان میراث فرهنگی ابلاغ شد.
* ویژگی این اقامتگاه‌ها چیست؟
اقامتگاه‌های بوم گردی اقامتگاه‌هایی است که با حداکثر ظرفیت حفاظت از محیط‌زیست نقش تعیین‌کننده‌ای در معرفی تنوع فرهنگی جوامع دارد. به این معنا که در آنها معماری مبتنی بر طبیعت و فضای اطراف است. گویش، پوشش، زبان و موسیقی همه و همه در این محدوده‌ها احیا می‌شود و در معرض دید گردشگران قرار می‌گیرد، همچنین متولیان امر در اقامتگاه‌های بوم‌گردی موظف هستند غذاهای سنتی و بومی آن منطقه را به‌عنوان پذیرایی در خدمت گردشگران قرار دهند. ضمن اینکه باید مکانی را داشته باشند تا صنایع دستی منطقه که توسط جوامعِ محلی ارائه می‌شوند را در قالب نمایشگاهی ارائه دهند که نمونه آن در منطقه مودیف سوسنگرد قابل مشاهده است و با آدابی مانند قهوه‌خوران تداعی می‌شود. فراموش نکنید؛ این اقامتگاه‌ها ظرفیتی است که مختص اقلیم‌های خاص نیست اگرچه بیشترین سهم فراوانی این اقامتگاه‌های بوم گردی که در دو سال اخیر ایجاد شده است، بیشتر در مناطق بیابانی و کویری بوده است، اما در همه نقاط کشور در حال ایجاد است.
* آیا ممکن است شغل‌های جدید با توجه به اهداف عنوان شده، جایگزین مشاغل سنتی و قدیمی در چنین مناطقی شوند؟
توجه داشته باشید، گردشگری مکمل فعالیت‌های کشاورزی است، نه اینکه بتواند جایگزین آن شود؛ اما بر این اعتقاد هستیم که باید به دنبال مشاغل مبتنی بر توسعه پایدار در کنار مشاغل سنتی و کشاورزی باشم که هم بتواند درآمد اقتصادی برای جوامع محلی ایجاد کند و هم بتواند کشاورزی که میراث به‌جا مانده از گذشته است را به‌نوعی حفظ کند.
* در این زمینه تسهیلات اقتصادی نیز در نظر گرفته‌اید؟
یکی دیگر از کارهایی که در سال‌های اخیر انجام داده‌ایم، این است که بر اساس آیین‌نامه‌ای که به تصویب رسید مصادیق گردشگری را افزایش دادیم. یکی از این مصادیق که در حوزه گردشگری در آیین‌نامه آمده است، بحث اقامتگاه‌های بوم‌گردی است. در گذشته تسهیلاتی در زمینۀ تعرفه‌های آب و برق، مالیات و ... برای مراکز گردشگری قائل بودیم که شامل اقامتگاه‌های موردنظر نمی‌شد، اما در تصمیمات جدید این موارد برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیز لحاظ می‌شود. همچنین تفاهم‌نامه‌ای با صندوق کارآفرینی امید به امضا رسانده‌ایم تا برای رونق بازار کسب‌وکار در حوزه‌های مناطق روستایی و بخش‌های گردشگری روستایی ۱۰۰ میلیون تومان تسهیلات در نظر گرفته شد که با نرخ چهار درصد به متقاضیان ارائه می‌شود. علاوه بر این ۵۰۰ روستا که تصویب کارگروه گردشگری را در استان‌ها داشته و مصوب دولت همچنین کارگروه گردشگری بودند را به‌عنوان روستای منتخب انتخاب کردیم و تصمیم داریم تا پایان برنامه ششم به‌عنوان یکی از پروژه‌های اقتصاد مقاومتی ظرفیت‌هایی را در این روستاها فراهم کنیم.
* آیا ظرفیت‌های جدید موجب از بین رفتن آداب‌ورسوم این مناطق در حوزه اکو توریسم نمی‌شود؟
در کنار همه این اقدامات باید بکر ماندن فرهنگ آداب‌ورسوم را نیز مدنظر داشته باشیم، زیرا اقامتگاه‌های بوم‌گردی به این دلیل توسعه می‌یابد که بتواند فرهنگ‌های اصیل و متنوع را حفظ کند.
* از این موارد که بگذریم ظرفیت طبیعت‌گردی در کشور ما به چه میزان است؟
ما اگر بخواهیم به ظرفیت طبیعت کشور اشاره کنیم، به‌عنوان‌مثال می‌توانیم از پرنده‌نگری سخن بگوییم. فراموش نکنید؛ ما ۲۰ نوع پرنده در کشور داریم که با کل پرنده‌های قاره اروپا برابری می‌کند. البته هنوز بسیاری از منابع طبیعت‌گردی، موجود در ایران شناسایی و معرفی، همچنین مدیریت نشده است. آن هم در شرایطی که اگر مدیریت اکو توریسم صورت نگیرد ورود گردشگران ممکن است؛ برای مناطق آسیب‌زا هم باشد. این را هم بگویم؛ امروزه گردشگری محصول محور نیست و تقاضامحور است؛ بنابراین ما باید ببینیم گردشگر ما چه تقاضایی دارد.