هفته نامه «نماینده»/ هدف از تشکیل کمیسیون‌ها در مجلس شورای اسلامی، بررسی دقیق و تخصصی طرح‌ها و لوایح و همچنین نظارت مناسب بر دستگاه‌های اجرایی و بررسی موضوعات و موارد خاص ارجاعی به کمیسیون‌ها است. برای تحقق این هدف، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در ابتدای تشکیل مجلس در قالب گروه‌هایی با نام کمیسیون، تقسیم می‌گردند.
بر اساس اصل ۶۶ قانون اساسی، تعداد کمیسیون‌ها و دوره تصدی نمایندگان در آنها در آیین‌نامه داخلی مجلس مشخص می‌شود. علاوه بر کمیسیون‌های ثابت و دائمی، در آئین‌نامه مجلس تشکیل کمیسیون‌های ویژه در موارد خاص نیز پیش‌بینی شده است که چنین کمیسیون‌هایی پس از انقلاب اسلامی تعداد آن به انگشتان یک دست نیز نمی‌رسد. آخرین مورد آن کمیسیون ویژه برجام بود که بررسی پیامدهای این قرارداد بین‌المللی مهم را بر عهده داشت.
پس از برگزاری تشریفات افتتاحیه مجلس، به منظور بررسی اعتبارنامه‌ها و انجام مقدمات تشکیل کمیسیون‌ها، ابتدا شعب تشکیل می‌گردد. نمایندگان بر اساس قرعه‌کشی بین شعب تقسیم می‌شوند. در هر شعبه یک رئیس، دو نائب رئیس، یک سخنگو و دو دبیر حضور دارد که با رأی اعضای شعبه انتخاب می‌شوند. به منظور آشنایی نمایندگان با یکدیگر، اطلاعات و تخصص‌های نمایندگان پیش از تشکیل شعب تکثیر و منتشر می‌گردد، سپس هر نماینده به ترتیب دو اولویت را به‌عنوان کمیسیون مورد نظر خود انتخاب می‌کند و با رأی حداقل دو سوم اعضای شعبه، کمیسیون هر یک از نمایندگان تعیین خواهد شد.
بعد از طی این فرآیند و تعیین اعضای کمیسیون‌ها نوبت به انتخاب هیئت رئیسه‌های داخل کمیسیون‌ها خواهد رسید؛ و البته هیئت رئیسه مجلس نیز در ابتدای آغاز به کار مجلس انتخاب خواهند شد. آنچه بیش از سایر بخش‌های مجلس نیازمند تخصص نمایندگان است، کمیسیون‌ها و هیئت رئیسه‌های آنهاست که گاهی در میان طوفان رقابت‌های سیاسی در امان نمی‌ماند و میدان داد و ستد و باج‌خواهی جناح‌ها از یکدیگر می‌شود.
آسیب‌های فراوان کم‌توجهی به تخصص در انتخاب کمیسیون
حجت‌الاسلام «وحید احمدی» نماینده دوره نهم مردم کنگاور در مجلس که تجربه طی این سیر و فراز و فرودها را دارد، در خصوص این فضا و مشکلات آن، آسیب اصلی را کافی نبودن قانون عنوان می‌کند. وی در گفت‌وگو با هفته‌نامه «نماینده» گفت: «با وجود پیش‌بینی قانون در خصوص توجه به تخصص افراد برای هر کمیسیون اما این کافی نیست، در بسیاری موارد نمایندگان اصرار بر ورود به کمیسیونی را دارند که تخصص کافی را در آن زمینه ندارند و موفق هم می‌شوند؛ که در این خصوص نیازمند اصلاح و تقویت آئین‌نامه داخلی در این زمینه هستیم تا توجه به تخصص بیش از خواست شخصی در تعیین کمیسیون مربوط مؤثر باشد.»
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در خصوص تأثیر ورود افراد غیر متخصص به کمیسیون‌ها خاطر نشان کرد: «حضور افراد غیر متخصص در کمیسیون‌ها اولاً بار کمیسیون در تخصص خود را کم می‌کند و موجب ضعف کمیسیون و در نتیجه صحن علنی مجلس می‌شود.»
احمدی دومین آسیب وجود افراد غیر متخصص را عدم ایجاد فهم مشترک در خصوص مسائل دانسته و تأکید کرد: «گاهی همین عدم اطلاع کافی افراد موجب انحراف مباحث شده و بر افراد متخصص نیز اثر می‌گذارد. لذا فلسفه اینکه به موجب آئین‌نامه داخلی مجلس هر نماینده ملزم به عضویت در یک کمیسیون تخصصی و حضور در آن است، تنها حضور فیزیکی نیست بلکه نیاز به دخالت در مباحث و تجربه و اطلاعات مناسب است.»
اگر فقط نگاه سیاسی ملاک باشد، باید فاتحه آن کمیسیون را خواند
این نماینده مجلس با اشاره به اینکه گرایش‌های سیاسی و حتی رفاقت‌ها در رأی نمایندگان برای تعیین اعضای کمیسیون‌ها بسیار مؤثر است، یادآور شد: «در مواردی علاوه بر رفاقت، توافق قبلی بین افراد شعبه برای اینکه به کمیسیون مورد نظر یکدیگر رأی بدهند نیز اتفاق می‌افتد.»
حجت‌الاسلام احمدی در عین حال که معتقد است اگر در تعیین اعضای یک کمیسیون تنها نگاه سیاسی محض ملاک باشد، باید فاتحه آن کمیسیون را خواند، یادآور می‌شود: «نمی‌توان گرایش‌های سیاسی را کلاً کنار گذاشت، اما باید گفت این فکر سیاسی زمانی می‌تواند مفید باشد که افکار دیگری هم وجود داشته باشد و بحث میان آنها شکل بگیرد. لذا اگر کمیسیونی تنها به یک جناح خاص تعلق پیدا کند، کارآمدی خود را از دست می‌دهد و چه بسا در بسیاری از موضوعات به دلیل گرایش نتواند اثری داشته باشد.»
تمایل دولت برای چینش ترکیب هیئت‌رئیسه‌ها
«سیدحسین دهدشتی»، نماینده مردم آبادان در مجلس شورای اسلامی نیز مانند حجت‌الاسلام احمدی بر وجود خلأ قانونی تأکید دارد. این عضو کمیسیون انرژی در گفت‌وگو با هفته‌نامه «نماینده»، تصریح کرد: «قانون ثابتی وجود ندارد و آئین‌نامه اشاراتی به تخصص و شغل قبلی دارد اما وقتی در عمل ۴۰ نفر مثلاً پزشک وارد مجلس می‌شوند که بیش از ظرفیت کمیسیون بهداشت هستند به ناچار تعدادی از پزشکان به سایر کمیسیون‌ها می‌روند.»
این نماینده مجلس درباره انتخاب هیئت‌رئیسه کمیسیون نیز معتقد است: «همیشه انتخاب رؤسای کمیسیون‌ها بر اساس شایستگی صورت نمی‌گیرد، بعضی اوقات در یک کمیسیون عده‌ای با هم هماهنگ می‌کنند که چه کسی رئیس و چه کسی نائب‌رئیس باشد و به یکدیگر تعهداتی می‌دهند.» دهدشتی از تمایل دولت‌ها برای اثرگذاری در ترکیب هیئت‌رئیسه نیز سخن گفته و تصریح می‌کند: «مثلاً تلاش می‌کنند ترکیب کمیسیون به نحوی باشد که همراه با دولت باشد تا در آینده تنش‌های کمتری با هم داشته باشند، ولی به طور کلی عوامل مختلفی دخیل هستند.»
رقابت‌های زودهنگام برای کسب مسئولیت‌ها
آنچه مسلم است در طول مدت ۴ سال نمایندگی هر یک از منتخبان مجلس دهم، طرح‌ها و لوایح مرتبط زیادی در کمیسیون‌ها نیازمند بررسی تخصصی و عملکرد صحیح اعضای کمیسیون‌هاست که نشان از اهمیت صرفاً تخصصی و غیرسیاسی بودن آن دارد، اما گاهی واقعیت چیزی غیر از این مهم می‌شود.
هنوز تا اولین جلسه دوره دهم مجلس شورای اسلامی، ۵ هفته باقی مانده است و تکلیف ۶۹ کرسی که به دور دوم موکول شده‌اند نیز مشخص نیست، اما این دلایل نتوانسته چیزی از رقابت چهره‌های برجسته، اطرافیان و حامیان آنها برای تصاحب کمیسیون‌ها و سایر مسئولیت‌های مجلس بکاهد. طبق اخبار غیررسمی و در گوشی، از هم اکنون رایزنی‌هایی برای تصاحب هیئت‌رئیسه مجلس (شامل یک رئیس، دو نائب رئیس، شش دبیر و سه کارپرداز) ریاست و نایب رئیسی و سخنگویی ۱۵ کمیسیون تخصصی و خاص در جریان است.
البته برخی کمیسیون‌ها مانند کمیسیون امنیت ملی و کمیسیون شوراها برای جریانات سیاسی مهمتر به نظر می‌رسند که رقابت برای تصاحب یا از دست ندادن آنها بیش از سایر کمیسیون‌ها رخ خواهد داد. البته ریاست مرکز پژوهش‌ها، دیوان محاسبات، مجموعه خبری قوه مقننه و برخی معاونت‌های مجلس نیز جزو مواردی است که گمانه‌زنی‌ها در مورد علاقه هر یک از طیف‌های سیاسی از هم‌اکنون آغاز شده است.