هفته نامه «نماینده» - در دور آخر مذاکرات هسته‌ای در وین، واژه‌ای به لغت‌نامة رسانه‌های غربی اضافه شد که برای رسانه‌های داخلی نیز جالب توجه بود. رسانه‌های آمریکایی در آن زمان بیان کردند که هر کدام از کشورهای دخیل در گفت‌وگوهای هسته‌ای سعی دارد به توافقی دست پیدا کند که بتواند به راحتی آن را در پایتخت خود و در رسانه‌های داخلی‌اش در معرض دید و انتقاد مردم و منتقدان قرار دهد. دولت یازدهم نیز سعی دارد با توجه به امتیازات داده شده به غرب، تلاش‌هایی را در راستای «Face saving» یعنی «حفظ چهره» در داخل و در مقابل منتقدان توافق هسته‌ای انجام دهد. به همین دلیل بعد از گفت‌وگو با نمایندة آمریکا در مذاکرات هسته‌ای در وین، تیم مذاکره‌کنندة هسته‌ای ایران در اتاق مذاکره‌کنندگان ایرانی جمع شدند تا راه‌هایی برای این اقدام بیابند. با وجود گذشت چندین ماه از نهایی و اجرایی شدن برجام به نظر می‌رسد تیم ایرانی مذاکره‌کننده باز هم تلاش دارد از طریق راه‌های ممکن مسئلة «حفظ چهره» را همچنان در مقابل منتقدان داخلی توافق حفظ کنند و به این ترتیب از تبعات منفی اجرایی نشدن وعده‌های آمریکا در این میان کم کنند.
همان‌طور که بسیاری از تحلیل‌گران در زمان برگزاری مذاکرات هسته‌ای بیان کرده بودند، بزرگ‌ترین مشکل توافق هسته‌ای ایران، قابل اعتماد نبودن طرف آمریکایی است. همان‌طور که رهبر معظم انقلاب نیز در ابتدای سال جاری بیان کردند، آمریکا تاکنون تلاش زیادی کرده است که به تعهدات و وعده‌هایش در زمینة اجرایی کردن برجام پایبند نماند. در مقابل اما طرف ایرانی به راهکارهای «حفظ چهره» بسنده کرده و به نظر نمی‌رسد عملاً قادر به انجام کاری برای اجبار طرف آمریکایی به اجرای تعهداتش باشد. با این حال تبلیغات و توجیهات داخلی همچنان با قدرت تمام به جلو پیش می‌رود.
معمای سوئیفت
یکی از مهم‌ترین مصداق‌های بارز خلف وعدة طرف آمریکایی ایجاد مانع بر سر راه اجرایی شدن تعهدات مربوط به دسترسی ایران به سیستم بانکی جهانی و همچنین آسان‌سازی و تسهیل مراودات تجاری ایران با اروپا و دیگر کشورهای جهان بوده است. با وجود اینکه طرف غربی و به خصوص آمریکایی موظف بوده است در روز اجرای توافق هسته‌ای تمام تحریم‌های مربوط به سوئیفت را نیز بردارد، هنوز امکان ارتباط ایران و تعامل کشورمان با سیستم بانکی جهانی فراهم نشده و هر روز دولت بهانة جدیدی در این زمینه دارد. هفتة گذشته سرانجام به پیشنهاد یکی از اعضای تیم مذاکره‌کنندة هسته‌ای، برای اینکه به اخبار و شایعات مربوط به وصل شدن و یا وصل نشدن بانک‌های ایران به سیستم سوئیفت پایان داده شود، خبرنگاران به بانک مرکزی دعوت شدند و مسئولین بانکی مربوطه تلاش کردند در جلوی چشم خبرنگاران یکی از مراودات بانکی را در سیستم سوئیفت انجام دهند تا به تمام اخبار و تحلیل‌ها در مورد اینکه ایران هنوز به سوئیفت وصل نشده پاسخ داده شود. این اقدام که در همان راستای «حفظ چهره» در داخل انجام شده بود، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های حامی دولت داشت و تعداد زیادی از خبرنگاران برای مشاهدة این فرآیند به بانک مرکزی دعوت شده بودند اما سؤالاتی که همچنان پابرجا ماند و اتفاقاً در گفت‌وگوی اخیر عضو ارشد تیم مذاکره‌کنندة هسته‌ای نیز به آن اشاره شد، این بود که در شرایطی که ایران به دلیل اقدامات آمریکایی‌ها نمی‌تواند معاملات خود را با دلار انجام دهد و دسترسی به منابع مالی خود در بسیاری از بانک‌های خارجی نیز ندارد، اقدام نمادین انجام معامله از طریق سوئیفت تا چه حد می‌تواند اهداف دولت در این زمینه را محقق سازد؟ حرکت دولت در هفتة گذشته برای بردن خبرنگاران به اتاق معاملات و سوئیفت بانک مرکزی و انجام یک معامله با استفاده از این سیستم نشان داد قرار نیست به این زودی‌ها مشکل نظام بانکی در جریان تحریم‌های هسته‌ای ایران حل شود و قرار است تنها به انجام برخی اقدامات «نمادین» بسنده شود. این در شرایطی است که اقدامات ایران در برجام به‌صورت اصولی و کامل انجام شده است و مورد تأیید بازرسان سازمان بین‌المللی انرژی اتمی نیز بوده است. ایران رسماً قلب راکتور اراک را با سیمان پر کرد اما قرار است معاملات بانکی ایران به‌صورت «نمادین» انجام شوند.
خبرنگاران حاضر در بانک مرکزی از قبل هم می‌دانستند که ایران هنوز به بسیاری از بانک‌های مهم از طریق سوئیفت وصل نشده و البته معاملات خود را نیز نمی‌تواند با دلار انجام دهد. دسترسی ایران در این سیستم بسیار محدود بوده و قرار است در معاملات از یورو و دیگر ارزهای جاری استفاده شود و این اقدام «نمادین» نمی‌تواند گامی در راستای افزایش اعتماد ایران به آمریکا بردارد. آمریکا را باید مستقیماً از گفته‌های مسئولان و مقاماتش شناخت. هفتة گذشته، «اد رویس»، رئیس کمیتة امور خارجة مجلس نمایندگان کنگرة آمریکا، در نامه‌ای به «باراک اوباما»، رئیس‌جمهوری، نسبت به اعطای مجوز مبادلات دلاری به ایران استفاده از روش یو - ترن ابراز نگرانی کرد. در خبری دیگر در همین زمینه، خبرگزاری صداوسیما در گزارشی به نقل از «جاش ارنست»، سخنگوی کاخ سفید نوشته که محدودیت‌های عمده برای صنایع آمریکایی در تجارت با ایران همچنان به جای خود باقی است.
براساس این گزارش، ارنست افزوده است که چون ایران به تعهدات هسته‌ای خود عمل کرده، برخی تحریم‌ها برداشته شده اما «محدودیت‌های عمده برای صنایع آمریکایی در تجارت با ایران هنوز تغییر نکرده است و تا زمانی که ببینیم ایران راهی را برگزیده است که نشان از تعهد این کشور به پایبندی به اصول بین‌المللی دربارة حقوق بشر، تروریسم و برنامة نظامی است، در این زمینه تغییری روی نخواهد داد.»
اوباما نیز روز اول آوریل به آزمایش موشک‌های بالستیک ایران اشاره کرد و گفت ایران اگرچه توافق هسته‌ای را رعایت کرده اما به روح آن احترام نگذاشته است. او این آزمایش‌ها را عاملی برای نگرانی شرکت‌های اقتصادی در کار با ایران دانست. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین تأکید کرد که دولتش قصد ندارد محدودیت‌های بانکی در مورد ایران را بردارد و اجازة استفادة ایران از نظام بانکی ایالات‌متحده را صادر کند. با ادامة این محدودیت‌های بانکی، نه تنها بانک‌های آمریکایی اجازة معامله با ایران را ندارند بلکه دیگر بانک‌های خارجی نیز در استفاده از دلار و سیستم مالی آمریکا برای معامله با ایران دچار مشکل جدّي خواهند بود.
همیشه پای دلار در میان است
همان‌طور که «عباس عراقچی» و دیگر مسئولین دولتی نیز بیان کردند، چند چالش در زمینة برقراری دوبارة سوئیفت و انجام معاملات بانکی برای ایران وجود دارد که بر اساس توافق هسته‌ای نباید وجود می‌داشت اما چیزی است که در هر صورت به وجود آمده و آن طور که اوباما و دیگر متحدانش در کنگرة آمریکا بارها به آن تأکید کرده‌اند، قرار هم نیست به این زودی‌ها بر طرف شود.
یکی از این چالش‌ها انجام معاملات بانکی بر اساس دلار است. هفتة گذشته تعدادی از رسانه‌های غربی خبر دادند که تیم اقتصادی کاخ سفید سعی دارد شرایط لازم برای دسترسی ایران به دلار در انجام معاملاتش را تسهیل کند. در جزئیات این خبر به صحبت‌های «جیک لو»، وزیر خزانه‌داری آمریکا اشاره شده بود که مطرح کرده دولت آمریکا به طور جدّی این موضوع را بررسی می‌کند که به ایران این امکان را بدهد که از دلار آمریکا برای مبادلات تجاری‌اش استفاده کند. بر این اساس استفاده از سیستم سوئیفت نیز می‌توانست با سهولت بیشتری صورت گیرد و رابطة ایران با بانک‌ها و نهادهای اقتصادی آمریکا فراهم می‌شد. این صحبت‌ها در شرایطی بیان شده بود که قدرت‌های بزرگ جهانی در شورای امنیت سازمان ملل در حال بحث در خصوص چگونگی رویکردشان در مقابل آزمایش موشک‌های بالستیک ایران بودند. به فاصلة دو روز از مطرح شدن این صحبت و شایعات دیگر در زمینة اجرایی شدن این تصمیم در کاخ سفید، اوباما در حاشیة اجلاس امنیت هسته‌ای در مقابل دوربین رسانه‌ها ظاهر شد و با صراحت بیان کرد که فعلاً تصمیمی برای تسهیل دسترسی ایران به دلار در نظر گرفته نشده است. او گفته بود که «ایران نیازی به دسترسی به دلار ندارد و می‌تواند معاملات خود را بر مبنای ارزی پوند و یورو انجام دهد. همزمانی این صحبت‌ها با پایان یافتن جلسة شورای امنیت بدون هیچ نتیجة نهایی، نشان داد که آمریکا به شدت در مورد برنامة موشک‌های بالستیک نگرانی داشته و سعی دارد این اقدام ایران را از طريق تأثیرگذاری منفی بر سیستم سوئیفت و همچنین معاملات بر اساس دلار، تلافی کند. اوباما شخصاً به این نکته اشاره کرد و ایران را به این مسئله متهم کرد که مخالف «روح برجام» عمل می‌کند. او می‌دانست که آزمایش موشک بالستیک به هیچ عنوان مخالف قطعنامة سازمان ملل در مورد برنامة هسته‌ای ایران نبوده و نمی‌تواند محلی برای اعمال فشار بیشتر بر ایران باشد اما به نظر می‌رسد به بهانة خوبی در درست آمریکایی‌ها تبدیل شد که از اجرای تعهدات خود در برجام سر باز بزنند. از این پس قرار است زیاد با اصطلاح «روح برجام» در رسانه‌های غربی و همچنین ادبیات سیاستمداران آمریکایی مواجه شویم و مانع‌تراشی‌های اخیر آمریکا در دسترسی ایران به سیستم بانکی بین‌المللی و همچنین دسترسی به دلار در معاملات تجاری در همین راستا باشد. هرچند به گفتة اوباما قرار است دولت آمریکا نحوة معاملة شرکت‌های خارجی با ایران را برای مصون ماندن آنها از تحریم‌های آمریکا روشن سازد، اما باقی ماندن محدودیت‌های بانکی علیه ایران، بانک‌های بزرگ خارجی را همچنان در نگرانی و تردید نسبت به انجام معامله با کشورمان نگاه داشته است. این بانک‌ها در سال‌های اخیر به خاطر دور زدن تحریم‌های هسته‌ای ایران، مجبور به پرداخت جریمه‌های کلان شده‌اند. از جمله بانک فرانسوی «بی. ان. پی. پریبا» نزدیک به ده میلیارد دلار و بانک انگلیسی «اچ. اس. بی. سی» دومیلیارد دلار جریمه پرداخته‌اند.
ثمانه اکوان