ماهنامه «نماینده» / حجت‌الاسلام «غلامعلی معصومی‌نیا» مدیر گروه اقتصاد و بانکداری اسلامی دانشگاه خوارزمی در گفت‌وگو با هفته‌نامۀ «نماینده»، دربارۀ نظام مالی مبتنی بر قرض‌الحسنه اظهار داشت: «این نظام مالی می‌تواند از انباشت ثروت نزد عدۀ کمی از مردم جلوگیری کرده و سرمایه را در چرخۀ تولید به گردش درآورد.» وی در خصوص ضرورت تأسیس بانک قرض‌الحسنه بدون ربا با بیان اینکه بانک‌ها بلای بزرگی بر سر نظام قرض‌الحسنه آورده‌اند، تصریح کرد: «سیستم بانکداری ما باعث لوث شدن نظام اقتصادی اسلام شده است.»
معصومی‌نیا با اشاره به وجود صندوق‌های قرض‌الحسنه و کارکرد این صندوق‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن، افزود: «در این صندوق‌ها مردم به‌خاطر رضای خداوند مبالغی را قرار می‌دادند که هرچند مبلغ کمی بود اما نیاز بسیاری از نیازمندان را برطرف می‌کرد.» وی با اشاره به روایات وارد شده از پیامبراکرم(ص) در خصوص ارزش قرض‌الحسنه، گفت: «اما با اجرایی شدن قانون عملیات بانکداری بدون ربا که با هدف اصلاح سیستم بانکی تصویب شده بود، متأسفانه به قرض‌الحسنه آسیب‌های جدّی وارد شد.»
*قرض‌الحسنه با نیت کسب رضای خداوند، صحیح است
عضو کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایۀ اسلامی با بیان اینکه براساس این قانون، بانک‌ها حساب‌های قرض‌الحسنه بلندمدت یا کوتاه مدت بدون سود باز می‌کردند، خاطر نشان کرد: «بانک‌های متعارف و تجاری ماهیت انتفاعی دارند و بنگاه اقتصادی محسوب می‌شوند و هدف از تأسیس آنها کسب سود است. به همین دلیل با اینکه بانک‌ها ملزم بودند مقداری از سپرده‌های قرض‌الحسنه را در قالب تسهیلات قرض‌الحسنه به مردم بدهند، اما آمارها نشان می‌دهد که این اتفاق نیفتاده است.»
استادیار دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه خوارزمی در ادامه به نماینده گفت: «جفایی که بانک‌ها در حق قرض‌الحسنه صورت دادند این بود که نیت مردم را نیز در اجرای این سنت حسنه خراب کردند.»
معصومی‌نیا با بیان اینکه قبلاً مردم صرفاً برای کسب رضایت خداوند در صندوق‌های قرض‌الحسنه سپرده‌گذاری می‌کردند، اظهار داشت: «متأسفانه رقابت ناسالمی میان بانک‌ها ایجاد و مدیران بانک‌ها تصمیم گرفتند با وجود اینکه ملزم به پرداخت سود به حساب‌های قرض‌الحسنه نبودند، اما به سپرده‌گذاران آن، جایزه پرداخت کنند.»
به‌گفتۀ این کارشناس اقتصادی، نتیجۀ این اقدام بانک‌ها خارج شدن قرض‌الحسنه از کارکرد اصلی آن بود و قصد قربت به خداوند از آن گرفته شد. چرا که مردمی که سرمایۀ خود را به‌عنوان سپردۀ قرض‌الحسنه در اختیار بانک‌ها قرار دادند، دیگر صرفاً برای کسب رضای خداوند این کار را نمی‌کردند و به‌دنبال کسب جایزه و امتیاز از بانک بودند.
وی با تأکید بر اینکه این جفا طی سال‌های طولانی بر مفهوم قرض‌الحسنه وارد شد، گفت: «صندوق‌های قرض‌الحسنه هم کم کم به فکر سودآوری افتادند و به‌تدریج به تعاونی‌های اعتباری تبدیل و پس از آن به بانک تغییر شکل دادند و آنچه در این میان آسیب دید، قرض‌الحسنه بود.»
حجت‌الاسلام معصومی‌نیا با بیان اینکه این اشتباه آسیب‌های زیادی به قرض‌الحسنه وارد کرد، گفت: «حالا وقت آن است که قرض‌الحسنه را از دست سیستم بانکی نجات دهیم.»
اصلاح نظام مالی قرض‌الحسنه به عدالت گستری کمک می‌کند
وی با بیان اینکه همین تعداد کم صندوق‌های قرض‌الحسنه باقی‌مانده به‌دنبال سودجویی هستند، خاطر نشان کرد: «این مسیر را باید اصلاح کنیم و کارکرد اصلی قرض‌الحسنه را به آن بازگردانیم و مؤسسات قرض‌الحسنه‌ای تأسیس کنیم که همه شرایط و ضوابط شرعی آن را رعایت می‌کنند.»
مؤسسۀ مالی اسلامی آری، بانک نه
وی با اشاره به تأسیس بانک بدون ربا از سوی آستان قدس رضوی، بیان داشت: «معتقدم اگر آستان قدس رضوی می‌خواهد مؤسسۀ مالی اسلامی ایجاد کند، اولاً باید نام بانک را روی آن نگذارد و ثانیاً تمامی شرایط اسلامی را رعایت کند.»
عضو کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایۀ اسلامی ادامه داد: «این مسئله بسیار حساس است و اگر ذره‌ای حالت حرص و طمع در تأسیس کنندگان آن باشد، اصل کار را خراب می‌کند.» وی برضرورت مشورت با متخصصان اقتصاد اسلامی در ایجاد مؤسسۀ مالی اسلامی تأکید کرد و به نماینده گفت: «برنامه‌ریزی‌ها باید زیر نظر این متخصصان صورت گیرد و مدیران مؤسسات مالی هم براساس نظر آنها عمل کنند و سلایق شخصی خود را وارد کار نکنند.»
این استاد اقتصاد افزود: «اگر عملیات‌های مالی در مؤسسات اسلامی با ضوابط شرعی انجام شود، در مسیر تولید می‌توان با این قرض‌الحسنه‌ها تولید را در حوزه‌های مشخصی که هم اشتغال‌زا باشد و هم نیازهای مصرفی جامعه را برطرف کند، رونق داد. درواقع در برنامه‌ریزی تولیدی باید به بازار مصرف هم توجه شود تا به‌جای کالاهای غیرضروری و بی‌کیفیت خارجی، تولیدات با کیفیت داخلی و مورد نیاز جامعه، جایگزین شود.»
ضرورت تدوین اساسنامۀ دقیق برای مؤسسۀ مالی اسلامی
به‌اعتقاد حجت‌الاسلام معصومی‌نیا، برای اجرای طرح یک مؤسسۀ مالی اسلامی نیاز به یک برنامه‌ریزی دقیق و همه‌جانبه و همچنین تدوین اساسنامۀ دقیق است که یک قوۀ عاقله برآن نظارت کند و در حیطه‌های مشخصی فعالیت خود را آغاز کرده و کم‌کم توسعه پیدا کند که در صورت اجرای درست آن بسیاری از مشکلات مالی و پولی جامعه، حل خواهد شد و متدینین در شهرستان‌ها هم به‌تدریج به آن عمل کرده و تمام کشور را فراخواهد گرفت.
وی همچنین نسبت به مانع تراشی شبکۀ بانکی در این خصوص هشدار داد و گفت: «نظام بانکی فعلی ما مانند یک شبکۀ درهم تنیده است که منافع همۀ این شبکه با نظام مالی قرض‌الحسنه به خطر خواهد افتاد و بانک‌ها در ۳ سطح دولتی، خصوصی و خصولتی‌ها در آن مانع تراشی می‌کنند.
مدیر گروه بانکداری اسلامی دانشگاه خوارزمی با بیان اینکه اگر سیستم بانکی کشور مانع تراشی نکند، قدم بزرگی در ایجاد شبکۀ مالی قرض‌الحسنه برداشته می‌شود، تصریح کرد: «دولت می‌تواند با تکیه برتوان این صندوق‌ها در پروژه‌های تولیدی، همکاری کند.»
وی به ضرورت شناسایی ظرفیت‌های اقتصادی مناطق مختلف کشور اشاره کرده و اظهار داشت: «با این حال تأکید می‌کنم که این نظام مالی اسلامی نباید به دولت تکیه داشته باشد و اساس آن باید تکیه بر مردم باشد و مطمئناً اگر با برنامه‌ریزی درست بتوانیم اعتماد از دست رفتۀ مردم متدین را دوباره به دست آوریم، با همکاری دولت نظام مالی مبتنی بر قرض‌الحسنه قطعاً موفق خواهد شد.»
خلق پول شاید به عدالتی منجر شود
مدیرگروه بانکداری اسلامی دانشگاه خوارزمی با بیان اینکه هر مؤسسه‌ای که با گرفتن سرمایه‌های مردم و ارائه وام و تسهیلات سروکار دارد، با پدیدۀ خلق پول مواجه است، گفت: «خلق پول به این معناست که پولی که وارد سیستم پولی می‌شود، آن مؤسسه مانند یک دستگاه عمل می‌کند که در ازای دریافت هر واحد پولی تحت تأثیر عوامل مختلف، چند واحد بیشتر پس می‌دهد.»
وی با بیان اینکه آنچه در اقتصاد اثرگذار است، پولی است که از این دستگاه خارج می‌شود که نقدینگی نام دارد، خاطر نشان کرد: «گاهی بانک‌ها یا مؤسسات مالی از هیچ، اعتبار خلق می‌کنند که این امر تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد می‌گذارد.»
این استاد اقتصاد گفت: «مؤسسات مالی و صندوق‌های قرض‌الحسنه کوچک در مسئلۀ خلق پول اثر خاصی ندارند اما اگر مؤسسه‌ای بخواهد در دراز مدت گسترش پیدا کند حتماً باید به مسئلۀ خلق پول توجه کند.»
وی در تشریح موضوع پول داخلی یا درون‌زا خاطر نشان کرد: «گاهی یک مؤسسۀ مالی تسهیلاتی را که در قالب‌های قرض‌الحسنه یا عقود ارائه می‌دهد، مستند به سپرده‌های مردم است. یعنی اول سپرده هست بعد بدهی ایجاد می‌شود اما الان بسیاری از مؤسسات پولی از هیچ خلق اعتبار می‌کنند؛ یعنی اول سپرده نیست که بعد بدهی ایجاد شود.»
حجت‌الاسلام معصومی‌نیا در خاتمه، خاطر نشان کرد: «مؤسسه‌های اعتباری برای گیرندۀ تسهیلات درنظر می‌گیرند و با تکیه بر اعتبار مجوز مؤسسه به مشتریان خود تسهیلات می‌دهند که این همان پول درون‌زاست. لذا باید مراقب خلق پول بود چرا که خلق پول آثاری دارد که اگر برای آن فکری نشود، ممکن است منجر به بی‌عدالتی و اثرات منفی در اقتصاد شود.»