«نماینده»؛ علی مهرگان*/ تا به حال سخنان زیادی درباره اقتصاد مقاومتی گفته شده اما در این نوشتار به ۳ محوری که می‌توانند در بحث اقتصاد مقاومتی به عنوان پیشرانه استقامت اقتصادی در برابر شوک‌های خارجی باشند، پرداخته می‌شود: ۱- غذا؛ ۲- بهداشت؛ ۳- آموزش.
ابتدا لازم است دو نگاه از اقتصاد مقاومتی در برابر شوک‌های خارجی ارائه دهیم.
نگاه اول، نگاهی انفعالی؛ یعنی آماده‌سازی اقتصاد در برابر تحریم‌ها، مخاصمات اقتصادی و تأمین نیازهای اساسی معیشتی کشور در شرایط سخت اقتصادی.
نگاه دوم، نگاه فعال؛ یعنی وابسته کردن کشورهای دیگر به ارائه کالاها و خدمات خود، به شكلي که مخاصمات اقتصادی علیه ایران برای آنها هزینه بالایی داشته باشد یا اصطلاحاً صرفه اقتصادی نداشته باشد.
در یک ترسیم ذهنی، اقتصاد مقاومتی را همانند دایره‌های تو در تو در نظر می‌گیریم و مرکزی‌ترین دایره و مهمترین بخش آن را حلقه اول نامگذاری می‌کنیم. از هر دو منظر که به مفهوم اقتصاد مقاومتی بنگریم، سه اولویت معرفی شده در بالا از اهمیت بسیار زیادی برای تحقق این اقتصاد در حلقه اول برخوردار است. همچنین در اینجا بحث اقتصاد مقاومتی را تنها در برابر شوک‌های خارجی در نظر می‌گیریم؛ زیرا وارد کردن شوک‌های داخلی اقتصاد به بحث مقاوم‌سازی اقتصاد، بحث را بسیار مفصل‌تر می‌کند و نیاز به تحلیل جداگانه‌ای دارد (همانند بررسی سیستم بانکی، بررسی سیستم مالیاتی و شفافیت سیستم مالی، باز توزیع درآمد در جامعه، بحث‌های نهادی اقتصادی و حقوقی قدرتمند و ...).
حال لازم است به دلیل ارائه این سه محور به عنوان پیشرانه‌های اقتصاد مقاومتی در حلقه اول مقابله اقتصادی در برابر شوک‌های اقتصادی خارجی بپردازیم:
- غذا
غذا جزو نیازهای اولیه هر انسانی است و عدم امنیت غذایی در کشور پیامدهای جبران ناپذیری همچون عدم امنیت، عدم ثبات سیاسی و هرج و مرج و ... را می‌تواند به دنبال داشته باشد. لذا امنیت غذایی یکی از محورهای امنیت ملی شناخته می‌شود. امنیت غذایی جزو حقوق هر شهروندی محسوب می‌شود که آن را از دستگاه حاکمیت مطالبه کند.
عرضه یک سطح بهینه امنیـت ملـی مستلزم تدارک سطح بهینه امنیت غذایی می‌باشد. تاریخ روابط بین کشورها نشان می‌دهد که کشورهای قدرتمند در بیشتر موارد از سلاح مواد غذایی به مثابه حربه‌ای سیاسی و برای فشار هرچه بیشتر علیه کشورهای دیگر استفاده می‌کنند.
تعریف سازمان خوار و بار کشاورزی ملل متحد؛ FAO) از امنیت غذایی چنین است: «امنیت غذایی یعنی اطمینان از اینکه مردم در همه اوقات به غذاهای اصلی مورد نیاز خویش دسترسی فیزیکی و اقتصادی دارند.»
با اینکه در ایران در برنامه‌های توسعه نگاه ویژه‌ای به بحث امنیت غذایی شده است اما در عمل ایران حداقل تا سال ۹۱ هرچه بیشتر و بیشتر با شاخصه‌های تعریف شده فاصله گرفته است؛ کشور مقادیر زیادی گندم در اخیر وارد می‌کند و در ضروری‌ترین کالای غذایی خویش پس از آب، نیازمند واردات از کشورهای دیگر است. همچنین در زمینه سیاست‌های صادراتی نیز ایران روندی مغایر با افزایش امنیت غذایی در پیش گرفته است و محصولات آب‌بر مانندهندوانه، سیب، انگور و ... را به کشورهای دیگر صادر می‌کند که این صادرات آب مجازی در بلند مدت می‌تواند برای ایران گران تمام شود. اینکه بسیاری از محصولات کشاورزی و باغداری در ایران از سفره‌های آب زیرزمینی استفاده می‌کنند که حاصل ذخیره چندین سال بارندگی در لایه‌های زیرین زمین کشور می‌باشد و هزینه این تجارت آب مجازی بسیار برای کشور بالاست و مغایر با افزایش امنیت غذایی در کشور می‌باشد.
- کم کردن اثر مواجهه با بحران‌های آبی در آینده، حتماً باید زیرساخت‌های آبیاری کشاورزی کشور اصلاح شود تا از هدر رفت آب جلوگیری به عمل آید و بهره‌وری مصرف آب افزایش یابد. این افزایش بهره‌وری می‌تواند با بتونی کردن کانال‌های آب‌رسانی(و نهرها) و تسهیلات برای استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین باشد. ایران به دلیل قرار گرفتن در منطقه نیمه خشک زیاد نمی‌تواند بر روی وابسته کردن همسایگان و کشورهای دیگر بر روی مواد غذایی اساسی صادراتی خود حساب باز کند، زیرا این کار به احتمال زیاد در اغلب موارد برای کشور دارای صرفه اقتصادی و سیاسی بلندمدت نخواهد بود.
۲ . بهداشت
از جمله مزیت‌هایی که ایران می‌تواند در منطقه به آن دست جذب توریست سلامت است، بدین معنا که افراد به دلیل درمان وارد کشور شده و از طریق برای کشور کسب درآمد شود، این خدمت مبتنی بر علم یکی از خدمات مقاوم در برابر شوک‌های اقتصادی است، زیرا سلامت یکی از مهمترین نیازهای بشری است و پیشرو بودن در زمینه بهداشت و سلامت سالانه افراد بسیاری را وادار خواهد کرد تا با هرگونه مشکلات مالی هزینه سفر درمانی خویش را فراهم کرده و به درمان خویش بپردازند.
- کشور ما علی‌رغم پتانسیل بسیار خوبی که در زمینه علم پزشکی در منطقه دارد؛ از لحاظ خدمات بیمارستانی و توریست سلامت در سطح بسیار پایینی قرار داشته و در سال‌های اخیر حتی به همین دلیل برخی از مشتریان خارجی خود را نیز به کشورهای همسایه مانند: «ترکیه» واگذار کرده است(لازم به ذکر است کشور ترکیه تمهیدات ویژه‌ای برای بحث توریست سلامت اندیشیده است، در حالی که مسافرین خارجی با زحمت بسیار اینجا باید خدمات درمانی دریافت کنند، می‌توانند در منزل خود در کشور ترکیه تا اتاق بیمارستان خود را به صورت اینترنتی انتخاب نمایند و با اطمینان خاطر و برنامه‌ای منظم به سفر درمانی بروند!).
۳. آموزش
تعالی یک جامعه رابطه تنگاتنگی با سطح سواد افراد یک جامعه دارد. یک اقتصاد دانش بنیان(که یکی از موارد شده در اقتصاد مقاومتی است) مستلزم وجود افراد آموزش دیده است. همچنین علاوه بر آثار داخلی آموزش عالی که نقش در پیشبرد اهداف اقتصادی کشور دارد، ارائه خدمت آموزش به افراد کشورهای دیگر نیز به عنوان یک منبع درآمدی برای کشور می‌تواند مطرح باشد. با بالا رفتن سطح علمی مراکز آموزش عالی کشور علاوه بر امکان استفاده از نخبه‌های کشور در داخل کشور(کم شدن فرار مغزها)؛ امکان استفاده نخبه‌های کشورهای دیگر در کشور نیز میسر خواهد شد(مسیر معکوس فرار مغزها از خارج به داخل).
با ورود مخترعین محققین و متفکرین رشته‌های مختلف در کشور مسیر پیشرفت ایران می‌تواند سرعت بسیار بیشتری از وضعیت نابسامان فعلی بگیرد. همچنین جذب دانشجو از کشورهای دیگر در مراکز با کیفیت علمی در کشور می‌تواند به عنوان یک منبع درآمدی برای کشور در نظر گرفته شود که زیاد تحت نوسانات درآمدی کشورهای جهان نخواهد بود.
*کارشناس ارشد اقتصاد