نماینده؛ دکتر محمد حسن قدیری ابیانه/ سفیر و سفارت خانه ی جمهوری اسلامی ایران، مسئولیت پیشبرد منافع همه جانبه ی کشور را در رابطه با کشور خارجی از جمله در بعد اقتصادی، تجاری، صنعتی و علمی برعهده دارد. تمام دستگاه هایی که از سوی ایران ماموریتی را در خارج از کشور دارند، موظفند فعالیت های خود را با سفارت خانه ی جمهوری اسلامی ایران، هماهنگ کنند.

باید اذعان کرد که متاسفانه سفارتخانه ها نقش خود را در زمینه اقتصادی به درستی انجام نمی دهند و لذا نظام فرصت های بسیاری را از دست می دهد. ایفای این نقش مهم از طرف نمایندگی های جمهوری اسلامی، ساز و کار و مکانیزم خود را می طلبد که بعضا این نمایندگی ها فاقد آن هستند.  

چالش های فراروی نقش اقتصادی نمایندگی های خارجی ایران

فقدان دفاتر اقتصادی تجاری: کشور ما در بسیاری از نمایندگی ها فاقد دفاتر اقتصادی تجاری است، در حالی که روابط تجاری ما منحصر به دستگاه های دولتی نیست و سفارتخانه ها موظفند از بخش خصوصی هم در روابط تجاری خود حمایت کنند و زمینه های لازم را برای ارتباط دوسویه بخش خصوصی با دیگر کشورها فراهم آورند. چه دستگاه های دولتی و چه بخش خصوصی، باید ضمن هماهنگی با سفارت خانه، اطمینان داشته باشند که این نمایندگی ها توانایی لازم و مساعی کافی را برای راهنمایی و حمایت از ایشان در تجارت با کشور ذینفع به عمل آورده و از حقوق آنان دفاع می کنند. این اطمینان و حمایت در بسیاری از نمایندگی ها اتفاق نمی افتد.

فقدان تخصص: معمولا در سفارت خانه های ما در بسیاری از کشورهای دنیا، دفتر ویژه ای برای تسهیل در امر صنعت و معدن و تجارت ایران وجود ندارد و این کار بر عهده ی کارشناسان خارجی وزارت خارجه است، در حالی که باید کارشناسان اقتصادی از بین کسانی انتخاب شوند که در اقتصاد کشور دست اندرکار بوده و تجربه ی لازم را دارند. ولی این ماموریت ها از طرف کارکنان وزارت خارجه پوشش داده می شود که فاقد تجربه ی اقتصادی هستند.

در واقع وزارت خارجه محل پرورش دیپلمات است، در حالی که دستگاه های دیگری مانند وزارت صنعت معدن تجارت، وزارت اقتصاد، وزارت نفت و مانند آن، محل پرورش نیروهای کاردان در ابعاد اقتصادی است. در این راستا باید از نیروهای آنان برای اعزام به خارج از کشور حتی در چارچوب کادر سفارت هم استفاده شود.

عدم هماهنگی: متاسفانه در ایران با روحیه ای مواجه هستیم که هیات های اعزامی از سوی دستگاه های مختلف، مایل به هماهنگی با سفارت خانه های ما نیستند. حتی بخش خصوصی در هماهنگی با سفارت اهتمام لازم را به خرج نمی دهند. همچنین گاهی سفارت خانه ها نگرانند که اگر به کمک بخش خصوصی در تجارت بیایند، متهم به استفاده ی شخصی شوند. بنابراین گاهی ترجیح می دهند اصلا وارد این عرصه نشوند و این در واقع یک اشتباه فاحش است.

توجه به انتخاب فرستاده ها در کشورها: انتخاب سفرا برای ماموریت های مختلف باید با ویژگی های روابط ما با کشور هدف، متناسب باشد. مثلا اگر حجم روابط اقتصادی ما با کشوری زیاد است، باید سفیری انتخاب شود که به مسائل اقتصادی اشراف داشته باشد. البته همیشه این مسئله مورد عنایت قرار نمی گیرد. در این بین باید توجه داشته باشیم که سیاست خارجی و در نتیجه فعالیت های سفارت خانه ها و سایر دفاتر ایران باید در جهت تقویت اقتصادی کشورمان در ابعاد مختلف تجاری، صنعتی، علمی و ... باشد.

به خصوص که ما به خاطر تحریم ها، فشارها و اعمال نفوذهایی که دشمنان در کشورهای مختلف انجام میدهند، جاده ی همواری برای روابط با کشورهای دیگر نداریم و این امر حرکت را دشوارتر کرده و توجه و دقت دستگاه خارجی را دو چندان می کند.

توجه به حجم کار داخلی و خارجی نمایندگی ها: زمانی که من سفیر بودم به اتاق بازرگانی ایران پیشنهادی ارائه دادم که می توانست  هم وظایف و هم هزینه های محول به دفاتر نمایندگی های خارجی را کاهش دهد. آن پیشنهاد این بود که با توجه به ارتباط گسترده موسسات اقتصادی دنیا در فضای اینترنتی و امکان شناسایی این موسسات، این امکان در ایران وجود دارد که در بازاریابی و شناخت زمینه های همکاری، نه تنها تحقیقات صورت بگیرد، بلکه ارتباطاتی ازهمین طریق اینترنت و سایر موارد مشابه صورت گیرد.

این کار حجم کار سفارت را کاهش می دهد و این امکان را به سفارت خانه ها می دهد که با توجه به امکانات محدود خود در اموری وارد شوند که در داخل امکان ورود به آن وجود ندارد. یعنی تحقیق میدانی می تواند وظیفه ی سفارت خانه باشد، درحالی که تحقیق اینترنتی و امثال آن چه بسا در مرکز راحت تر و کم هزینه تر است. اما عدم ورود مسئولین ذیربط به این ارتباطات پیشرفته، کار را برای ایشان سخت می نمود و باعث شد این بررسی های کم هزینه همچنان به عهده وزارت خارجه و نیروهای محدود سفارت خانه ها سپرده شود.

فرهنگ کار داخلی : علاوه بر مشکلات فوق الذکر در بخش تجارت خارجی، در بخش فرهنگ کار، فرهنگ تولید و فرهنگ صادرات هم مشکل داریم. متاسفانه بسیاری از تولیدکنندگان ما دقت لازم در ارائه مناسب کالاهای خود را ندارند. یعنی وقتی زمینه ی صادرات فراهم می شود، اقلامی را صادر می کنند که مشتریان ما را از داشتن رابطه با ایران پشیمان می کنند. همچنین در بحث صادرات، هر وقت در مورد کالای خاص، بازاری برای کشور فراهم می شود، وضعیت داخل کشور از انسجام و استحکام لازم برخوردار نیست.

چرا که چنانچه در داخل دچار کمبود یا گرانی محصولی می شویم بلافاصله جلوی صادرات گرفته می شود. همین موضوع باعث می شود اطمینان از بازار ایران در جهان گرفته شده و امکان تدوام صادرات سلب می شود. یکی از عوامل مهم ضربه با بازار صادرات همین امر است.

متاسفانه هنوز در کشور ما فرهنگ مصرف کالای خارجی وجود دارد و استفاده از کالای خارجی نشانه ی تشخص اجتماعی است. یعنی در حالی که ما با تحریم خارجی مواجه بوده و دولت هایی مانند آمریکا و هم پیمانانش سعی می کنند درصادرات کالا برای ایرانیان خلل ایجاد کنند، مردم ما هم در بسیاری از موارد و به هر دلیلی (هرچند ظاهرا موجه) کالاهای خارجی را به کالاهای داخلی ترجیح می دهند و عملا دچار  یک تحریم داخلی هم توسط مردم خود نسبت به تولیدات داخلی هستیم. در این شرایط باید یک اصلاح اساسی در سبک زندگی ایرانیان، هم در بعد کار و تولید و هم در بعد مصرف، داشته باشیم.

پرهیز از موازی کاری: در حالی که کشورهای پیشرفته علیرغم اینکه با محدودیت مالی روبرو نیستند و برای پیشبرد اهداف خود در کشورهای هدف، هر هزینه ای را می پردازند، در عرصه دیپلماتیک و در اعزام مامورین خود به دیگر کشورها، کارآمدی خود را در هماهنگی بین هم می بینند. اما متاسفانه در کشور ما افرادی که از دستگاه های مختلف به خارج از کشور اعزام می شوند، اعتبار خود را در مستقل بودن می بینند.

مثلا چه لزومی دارد دفاتر فرهنگی حسابدار، دفتردار و ...  جداگانه داشته باشند، در حالی که همان ماموری که مسئولیت حسابداری سفارت خانه را به عهده دارد می تواند این وظیفه را در دفتر فرهنگی هم انجام داده تا هزینه های کاهش یابد. در حالی که اکنون گاه اگر یک مامور فرهنگی و مامور اعزامی از دستگاه دیگر با سفارت خانه هماهنگ باشد، این تلقی حس می شود که او مامور ضعیفی است.

اما در حقیقت این نوع تلقی از استقلال، به کشور ما لطمه می زند و باید این نگاه در کشور اصلاح شود. این امر فقط در خارج از کشور نیست، بلکه در داخل کشور هم حتی در درون یک وزارت خانه، سازمان های مستقلی وجود دارد و به جای ارزش دانستن همکاری، مستقل بودن و جدا بودن را ارزش می دانند. حتی دستگاه های زیرمجموعه ی یک وزارت خانه مانند جزایر مستقل از هم عمل کرده و گاهی از دادن اطلاعات خود به همدیگر پرهیز می کنند.

نقش بنیادهای مختلف در حوزه اقتصاد

طبیعتا هر شرکت و موسسه اقتصادی باید در بخش تجارت خارجی و روابط خارجی فعالیت و سعی کند بخشی از بازار جهانی را به تولیدات یا خدمات خود اختصاص دهد و این خدمات را به خوبی انجام دهد والبته لازمه این امر این است که هر کدام در بعد تخصصی خود در خارج ورود پیدا کنند، اما در بسیاری از موارد به راحتی می توان از موازی کاری جلوگیری کرد و جلو بسیاری از ریخت و پاش ها را گرفت.

برای مثال بنیاد مستضعفان، شرکت های متنوعی در اختیار دارد، هریک از این شرکت ها می توانند در بعد تخصصی خود در خارج ورود پیدا کنند. اما باید تلاش کرد با حداقل امکانات در خارج از کشور این پشتیبانی انجام پذیرد، یعنی از موازی کاری و هزینه های اضافی پرهیز کرده و حتی المقدور به صورت متمرکز مصالح و منافع کشور را در ابعاد اقتصادی دنبال کرد.

نقطه قابل توجه این است که هرچند در خارج، هزینه ها بیشتر است و قیمت ها در بسیاری از کشورها گران تر است، اما از آن جا که حق ماموریت خارج کشور نسبت به درآمدهای کارکنان دستگاه ها در داخل کشور قابل مقایسه نیست، میل به انجام ماموریت خارجی در دستگاه های دولتی فراوان است. این امر موجب سفرهای بی مورد و پرهزینه به خارج از کشور شده است و درحقیقت به جای حذف مشکلات اقتصادی کشور، حل مشکلات اقتصادی کارمندان مورد توجه قرار می گیرد.

در حقیقت باید بدانیم هدف از ماموریت رفع مشکل مامور نیست، بلکه رفع مشکل اقتصادی کشور است. گاهی برخی از دستگاه ها عدالت را آن می دانند که ماموریت خارج به نوبت انجام شود، یعنی همه را شامل شود. این امر باعث می شود گاهی از قوی ترین مامورین استفاده نکنیم و ماموران ضعیفی را بفرستیم، چرا که نوبت ماموریت آن ها فرا رسیده است.

من معتقد نیستم که ماموریت براساس سهمیه باشد. باید کسانی به ماموریت خارج بروند که بالاترین توانایی ها را در انجام وظایف شان داشته باشند. اگر دیگران هم بخواهند به ماموریت بروند، باید توانایی های خود را بالا ببرند، نه اینکه منتظر نوبت خود و نوبتی کردن ماموریت باشند، این تلقی، برداشت غلطی است.

یعنی عدالت این نیست که افراد به نوبت به ماموریت بروند، بلکه باید کسانی به ماموریت بروند که بتوانند بیشترین خدمت را به کشور ارائه دهند. در واقع، این امر باید به عنوان یک ضد ارزش مطرح شود، البته این امر نباید موجب جلوگیری از سفرهای ضروری گردد.

مقایسه کارکردهای اقتصادی نمایندگی های خارجی ایران با سایر کشورهای مطرح

در خیلی از کشورها آنقدر توسعه اقتصادی و تجارت با کشورهای دیگر برایشان اهمیت دارد که یکی از ملاک های اصلی در مورد نیاز یا عدم نیاز سفارتخانه در کشور هدف را مزایای اقتصادی برای کشورشان می دانند. مثلا در استرالیا می گفتند اگر وجود سفارت خانه ای در کشوری مزایای اقتصادی برای کشور ایجاد نکند، اصولا نیازی به باز نگه داشتن آن سفارت خانه نیست. همچنین برخی از کشورهای همسو مانند استرالیا، کانادا و ... برای صرفه جویی در هزینه ها، سفارت خانه های مشترکی راه اندازی کرده اند.

حتی در مسئله ی بحران اقتصادی در ایتالیا، اسپانیا و یونان، یکی از کارها، کاهش سفارت خانه ها، حقوق کارکنان یا  تعداد پرسنل  بود. خارج از مقایسه ایران با سایر کشورها، دستگاه دیپلماسی کشور باید سعی کند جهت جلوگیری از هزینه های اضافی، راه های صرفه جویی را پیدا کرده و از ماموریت های زائد یا اعزام مامورین ناکارآمد جلوگیری کند.

اصلاح ماموریت های محوله به سفارت خانه ها و پرهیز از محول کردن وظایف فرعی

اکنون ما هم با چالش های بیرونی، نظیر توطئه ها، تحریم ها، کارشکنی ها و ... و چالش های درونی مانند عدم هماهنگی ها، عدم اعزام نیروهای کارآمد و... روبرو هستیم. من معتقدم رابطه ی نیروهایی که به خارج از کشور اعزام می شوند، با سازمان های داخلی، باید مانند رابطه ی مامورین اعزامی در سفینه نسبت مرکزیت زمین باشد. یعنی در نمایندگی ها باید کاری صورت گیرد که در ایران نتواند صورت گیرد.

اگر بخواهیم انتظار به حقِ بهبود کارکردهای بخش اقتصادی نمایندگی ها به درستی محقق شود، باید بسیاری از وظایفی که در ایران هم می تواند انجام شود - و نمایندگی ها با هزینه های ارزی و گران این خدمات را گاه ناقص انجام می دهند - از دوش ایشان برداشته شود. ضمن این که متاسفانه در بسیاری از دستگاه ها در اعزام به ماموریت شایسته سالاری مراعات نمی شود و افراد سعی می کنند به ماموریت خارج از کشور به عنوان یک امتیاز نگاه کرده و دوستان، فامیل ها، آشنایان، رفقا، قوم و ... از این امتیاز برخوردار شوند. یعنی به جای اعزام شایسته ترین افراد، گاه آشنایان، دوست و رفقا اعزام می شوند و این به کشور و اقتصاد و منافع آن  لطمه می زند.

فرصت های فراروی بخش های اقتصادی ایران در خارج از کشور

دنیا پر از فرصت ها و تهدیدها است. باید این فرصت ها را شناسایی و از آن استفاده کرد. ما باید نه تنها از فرصت ها نهایت استفاده را ببریم، بلکه حتی تهدیدات را به فرصت تبدیل کنیم. مثلا تحریم های متقابل روسیه و غرب می تواند برای ما یک فرصت باشد. اکنون روسیه تحریم شده و در مقابل، مسکو خرید یک سری اقلام مصرفی کشاورزی و دامداری را از غرب تحریم کرده است. این امر برای ما فرصتی است که اگر محصولاتی  مازاد بر مصرف داریم را صادر کنیم. اما آیا ما در کشورمان تلاش لازم را برای تولید بیشتر به کار گرفته ایم تا از این فرصت ها استفاده کنیم؟ در پاسخ باید گفت متاسفانه فرهنگ کاری، فرهنگ تولید و مصرف و اسراف، سبب از دست رفتن فرصت های زیاد شده است.

چشم انداز نقش بخش های اقتصادی نمایندگی های خارجی ایران در خارج از کشور

ما باید در اعزام مامورین اقتصادی به خارج از کشور، شایسته سالاری را ملاک قرار دهیم و تواناترین افراد را به خارج از کشور بفرستیم. ضمن این که باید بین دانشگاه ها و مراکز تولید و صادرات ارتباط برقرار کنیم. آموزش های لازم به افراد داده شود و در سطح بین المللی از فرصت ها استفاده کرد.

اکنون ما در یک گذرگاه ده ساله ی تاریخی قرار داریم. ده سالی که بیداری اسلامی ابعاد مختلفی را طی خواهد کرد. این بیداری اسلامی می رود تا به تمدن بزرگ اسلامی شکل دهد. هرچه ما در این دوران گذر قوی تر عمل کنیم، می توانیم از فرصت های بیشتری استفاده و از این گذرگاه تاریخی امن تر عبور کنیم. اگر ما بتوانیم با امنیت و اقتدار از آن عبور کنیم، با دنیایی از امکانات و فرصت ها مواجه خواهیم شد.

ما در دوره ای هستیم که نظم جهانی در حال تحول است و برای این که بتوانیم در این تحول نقش آفرینی کنیم، همه ی مردم اعم از دانشجو، کارمند، کارگر را باید در مسیر پیشرفت کشور به ویژه در بعد اقتصاد شرکت کنند. طبیعتا سفارت خانه های ما هم باید در دوران  تغییر نظم جهانی بیشترین نقش آفرینی را داشته باشند.

سقیر سابق و کارشناس روابط خارجی

منبع: فارس