به گزارش نماینده، رآکتور آب سنگین اراک در کنار تاسیسات تولید آب سنگین این رآکتور، یکی از مهمترین دستاوردهای تلاش دانشمندان هسته ای و عزم کشور برای دستیابی به دانش هسته ای بومی است؛ دانشی که به ایران برای نخستین بار در تاریخ امکان می دهد که با استفاده از آب سنگین، رآکتوری تحقیقاتی پیشرفته را راه اندازی نماید.

 این رآکتور ۴۰ مگاواتی، تامین کننده نیازهای تحقیقاتی، داروئی و پزشکی هسته ای کشور است و به دلیل اینکه بخش مهمی از نیازهای پزشکی کشور را در حوزه داروئی و پزشکی هسته ای تامین می کند، دارای اهمیت راهبردی در حوزه تحقیقاتی و اقتصادی است. اما غرب همواره درصدد محدود کردن این اقدامات و حتی در برخی مقاطع، تعطیلی آن بوده است.

با نگاهی به اهمیت این رآکتور در مجموعه نیازهای کشور و همچنین سیر تعهدسازی برای تعلیق فعالیت های منتهی به راه اندازی آن، می توان در مورد آنچه اخیراً صنایع هسته ای کشور برای بازطراحی قلب رآکتور انجام داده اند، به ارزیابی پرداخت.

1. اهمیت و اهداف رآکتور تحقیقاتی تهران

راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک، موسوم به IR ۴۰، یکی از ۱۷ مرکز هسته‌ای ایران است. اهداف و کاربردهای این رآکتور در برنامه هسته ای کشور مشتمل بر موارد زیر است:

• تامین نیازهای تحقیقاتی و پزشکی به طوری که با تولید رادیو داروها و رادیو ایزوتوپ‌ها جهت تشخیص و درمان پزشکی، نیازهای کشور در این زمینه را برطرف کند.
• تامین زمینه های لازم برای جایگزینی "راکتور تهران" که ۴۰ سال از عمر آن (حدود ۱۰ سال بیش از استانداردهای بین المللی) گذشته است.
• وارد شدن ایران به باشگاه دارندگان راکتور تحقیقاتی آب سنگین. به طوری که ایران به عنوان سومین کشور بعد از آمریکا و فرانسه، به این فناوری و دانش دست یافته است.

عملیات اجرایی این پروژه که گفته می شود مطالبات پایه آن در سال ۲۰۰۲ کامل شده بود، در سال ۲۰۰۴ آغاز شد. این رآکتور در حال حاضر به مرحله بهره‌برداری نرسیده و طبق آخرین اطلاعاتی که ایران در اولین ماه بعد از روی کار آمدن دولت روحانی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه کرده، زودتر از سال ۲۰۱۴ راه‌اندازی نخواهد شد. توافق ژنو این راه اندازی را به تعویق انداخته است. زیرا تکمیل مراحل راه اندازی نیز بر اساس توافقات صورت گرفته، به حالت تعلیق درآمده است.

1. روند تعهدسازی و تحول در برنامه اولیه رآکتور اراک

در توافق ژنو و تمدید آن، ایران متعهد شد که فعالیت ها در رآکتور اراک را به حالت تعلیق در آورد و آژانس نظارت لازم را بر کلیه مراحل آن انجام دهد. این در حالی بود که پیش از این، ایران به دلیل خارج بودن رآکتور اراک از شمول موافقتنامه پادمانی ایران-آژانس، دسترسی آژانس به این تاسیسات را مورد موافقت قرار نداده بود.

الف- تعلیق فرایند توسعه و راه اندازی رآکتور

به موجب قرارداد ژنو، ایران در جهت اعتمادسازی فعالیت‌های هسته‌ای خود و در حالیکه مراحل فیزیکی این تاسیسات در حال اتمام بود، در مورد این رآکتور تعهدات زیر را پذیرفت:

• خودداری از ادامه پیشرفت و توسعه تاسیسات؛
• خودداری از سوخت‌گذاری رآکتور
• خودداری از تولید و تست سوخت راکتور؛
• ارائه اطلاعات روزآمد یعنی پرسشنامه اطلاعاتی در مورد رآکتور
• قبول نظارت آژانس بر کلیه ابعاد و اجزای این تاسیسات.

در توافق جدید ۴ ماهه نیز این تعهدات تا ۲۴ نوامبر ۲۰۱۴، تمدید شده است.

در کنار این تعهدات، توافق هائی میان ایران و آژانس نیز صورت گرفته است که ایران رهیافت ویژه پادمانی برای رآکتور تحقیقاتی اراک را با آژانس نهائی کند. گفته می شود که این سند که قبلاً مورد مذاکره ایران و آژانس قرار گرفته است، نهایی شده است و آژانس در گزارش جدید خود این نکته را مطرح خواهد کرد.

ب- راهکار تغییر در طراحی رآکتور اراک

در کنار این تعهدات توافق شده، آمریکایی‌ها در طول مذاکرات بعد از این توافق موقت پیشنهادهای متعددی را مطرح کردند تا این راکتور به شدت محدود شود. این پیشنهادها از مرحله تعطیلی این رآکتور تا تغییر آن به آب سبک و همچنین حفظ آب سبک ولی تقلیل ظرفیت آن به ۱۰ تا ۲۰ مگاوات و ... متغیر بوده است. اما مهمترین محور مورد توافق ایران و ۱+۵ در مورد این رآکتور، تغییر طراحی آن از جمله تغییرات در قلب رآکتور است.

ایران خود به صورت ابتکاری، این طرح را مطرح کرد و حاضر شد به منظور رفع نگرانی های غرب و به دلیل اینکه نیازی به تولید پلوتونیوم بالا ندارد، قلب رآکتور اراک را به گونه ای تغییر دهد که تولید این مواد به حداقل ممکن برسد. در جریان مذاکرات، طرحهائی نیز از سوی روسیه، چین و اروپا ارائه شد.

در واقع، اهداف عمده این طرح جدید را می توان چنین برشمرد:

• ارتقاء کارکرد راکتور تحقیقاتی اراک به طوری که ابعاد مختلف آن به صورت پیشرفته بهسازی شود؛
• حفظ ماهیت آب سنگین راکتور اراک بدون اینکه این ماهیت، موجبات نگرانی برای کار ایران باشد؛
• کاهش تولید پلوتونیوم به میزان یک پنجم طراحی اولیه رآکتور؛
• مشخص شدن سرنوشت پلوتونیوم در پسماند و ادامه کار برای تولید ایزوتوپ و رادیو دارو‌ها؛
• نهایتاً رفع نگرانیهای غرب و نشان دادن اعتمادسازی و حسن نیت ایران.

در این زمینه گفته شده که این تغییرات، ضمن حفظ ماهیت و ظرفیت مگاواتی رآکتور، تغییری در کارکرد آن برای تحقیقات و تولید رادیوداروها ندارد. بنابراین، اقدام به آن می تواند نوعی توسعه دادن به دیپلماسی تعامل و همکاری باشد.

۳- پیامدهای بازطراحی قلب راکتور

سخنان صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی را اغلب رسانه ها به عنوان «شروع عملیات بازطراحی» تلقی کرده اند به گونه ای که کار از سطح مطالعات و امکان‌سنجی یا یافتن گزینه های مربوط، فراتر رفته است. به نظر می رسد که اظهارنظر دقیق در این زمینه را باید به نهادهای هسته ای کشور محول کرد. اما اگر این کار در حد عملیات آغاز شده باشد، ممکن است بتوان آن را در چند قالب کلی ارزیابی کرد. به واقع، در مورد پیامدهای آغاز فرایند بازطراحی راکتور اراک که صالحی خبر آن را روز چهارشنبه ۵ شهریور اعلام کرد، ارزیابی های مختلفی وجود دارد. در واقع، محورهای کلی این ارزیابی ها را به لحاظ نقشی که ممکن است در دورنمای تامین نگرانیها و مطالبات کشور و مذاکرات با ۱+۵ داشته باشد، می توان حول محورهای زیر دسته بندی کرد.

الف- ابتکار عمل و اجرایی کردن ایده فنی کشور

حجم پلوتونیومی که در راکتور اراک می‌تواند تولید شود یکی از موارد اختلافی مذاکرات هسته‌ای ایران بود که سازمان انرژی اتمی به منظور رفع نگرانی‌های غرب اعلام کرد با باز طراحی این راکتور حجم این پلوتونیوم را کاهش خواهد داد.

هرچند طرحهای روسی، چینی و اروپائی نیز درمورد بازطراحی وجود دارد اما ایران با آغاز طرح موردنظر خود که ممکن است نسبتی هم با طرحهای موجود داشته باشد، ابتکار عمل را در دست گرفته و با اجرای آن، گروه ۱+۵ را در برابر عمل انجام شده قرار داده است. بدین ترتیب، بدون نیاز به توافق توانسته است مساله را مدیریت کند و طرح خود را تنها طرح اجرائی شده در این رابطه به کرسی بنشاند.

ب- بازطراحی، اقدامی برای دگرگون کردن مذاکرات آینده

یک سناریو هم اینست که ایران با اتخاذ این اقدام خارق العاده و تغییر فنی شرایط رآکتور اراک به گونه ای که به سادگی کاهش تولید پلوتونیوم را می توان از آن دریافت کرد، و احتمالاً با فراهم کردن موجبات نظارت پیوسته آژانس بر آن، هم درصدد رفع نگرانیهای غرب است و هم اینکه گزارش آینده آژانس را که هفته آینده منتشر می شود، تحت تاثیر قرار دهد.

در ضمن، با این اقدام و اثبات اینکه ایران هیچ گونه نیازی به پلوتونیوم ندارد و برای آن مصرفی از نوع اتهامات غرب و مخالفان ایران را درنظر ندارد، به قبولاندن خواسته های دیگر خود در مذاکرات آینده قوت ببخشد. در این رابطه، حفظ ظرفیت غنی سازی و تشویق به لغو تحریم ها را می توان مدنظر قرار داد.

ج- برداشت احتیاطی

اما برداشت های غیرمثبتی هم وجود دارد که بدون رد اهمیت اصل این اقدام یا حتی پرداختن به همین اصل، آن را مثبت ارزیابی نمی کند. اما به همین محور اکتفا می شود که با حفظ اصل این راهکار، زمان بندی آن یعنی در قبال حصول توافق جامع و شیوه انجام آن به صورت یکطرفه، قابل تامل است. محور این برداشت عمدتاً می تواند این باشد که ایران با امیدهائی غیرواقع بینانه این اقدامات یکجانبه را انجام داده است. زیرا غرب در شرایطی که مجبور به دادن امتیاز نشود، از برداشتن گام هائی که به نفع ایران باشد، خودداری خواهد کرد و تجربه های متعدد این امر را ثابت کرده است. ضمن اینکه رهبری نیز مذاکره با آمریکا را در گذشته نیز بی فایده دانسته به طوریکه سیاست آمریکا مبتنی بر دشمنی با ایران، هیچ تغییری نکرده بلکه تندتر هم شده است. از این رو، محاسبات ایران برای درانداختن طرحی جدید که فضای مذاکرات آینده را به شدت تحت تاثیر قرار دهد، به چنین نتیجه ای منجر نخواهد شد. بلکه تنها یکی از برگ های برنده ایران برای مذاکرات آتی را سوزانده است.

از طرف دیگر، این نگرانی وجود دارد که با مطرح شدن بازطراحی و آغاز آن، راه اندازی این واحد چندین سال به طول بیانجامد. در این صورت، ایران برای جایکزین کردن رآکتور تحقیقاتی تهران با مشکل روبرو خواهد شد.

در هر حال، هر کدام از برداشت های مذکور صادق باشند، یک نکته را نباید از نظر دور داشت که بازطراحی باید به عنوان اقدامی اعتمادساز با بالاترین امکان امتیازگیری برای مجموعه فعالیت های هسته ای و کسب مزیت های اقتصادی عمل کند. بازطراحی هم در مرحله مطالعات و هم انجام، هزینه هائی برای صنایع هسته ای کشور خواهد داشت و معقول نیست که این هزینه ها بدون معوض مناسب و متناسب تقبل شود. از همین روست که اعلام آمادگی برای انجام بازطراحی، یک اقدام اعتمادساز است که می تواند شرایط روانی و افکار عمومی را برای ایران نوسازی نماید و از جبهه دشمن و طرفداران آن بکاهد. اما این اقدام زمانی باید عملی شود که امتیازهای مرتبط با ایران، اولا ً به صورت قطعی کسب شده باشد، ثانیاً این امتیازات متناسب با چنین اقدامی باشند و ثالثاً امتیازهای تحقق و عینیت یافته یا در مرحله عینیت باشند.

جمع بندی

نگاه غالب در صنعت هسته ای و دیپلماسی این عرصه، بر یافتن راه حل هائی است که ضمن حفظ ماهیت و روش کار صنایع طبق برنامه های صلح آمیز تعریف شده، برخی نگرانیهای غرب نیز برطرف شود. ضمن اینکه گفته می شود که با این اقدامات، نه تنها چیزی از صنایع هسته ای کم نمی شود بلکه افکار عمومی جهان بیش از هر زمان دیگری با عزم ایران برای تعامل با جهان و رفع اتهام از خود آشنا خواهد شد. بنابراین، ایران هراسی را می توان با این رویکرد به شدت تضعیف کرد.

اینکه چه تدابیری در این زمینه قابل استفاده هستند، نیازمند ملاحظات فنی از یک سو و ملاحظات راهبردی از سوی دیگر است. با این حال، کاربرد آنها بسته به شرایط زمانی نیز بسیار حائز اهمیت است. اگر ایران قبل از مذاکرات جامع و توافق های ژنو به این تصمیم رسیده بود که تغییرات در طراحی قلب رآکتور اراک را انجام دهد، بحثی دیگر بود. اما غرب در مذاکرات وین ۶ و مذاکرات آینده، در مورد مسائلی در حال کار کردن است که یکی از آنها، آینده رآکتور اراک از منظر رفع نگرانیها و نظارتهاست. این مساله، در بسته ای قرار دارد که مذاکره در مورد آن هم می تواند با مذاکرات دیگر موضوعات ارتباط داشته باشد و هم خواسته های ایران راجع به لغو تحریم ها و حفظ ظرفیت غنی سازی و توسعه آن به روش پلکانی.

خارج کردن این بخش مهم از مسائل مرتبط با رآکتور اراک به شیوه یکجانبه، به منزله اینست که نقاط قوت و برگه های بازی ایران تقلیل پیدا کند. ایران تغییر طراحی را باید بعد از توافق جامع و در شرایطی که به امتیازهای لازم دست پیدا کرده باشد، انجام دهد. بنابراین، طرح این نکته خالی از فایده نیست که سازمان انرژی اتمی باید دلایل تسریع در این کار را توضیح می داد. هنوز دلایل این کار و آنچه تعجیل در این زمینه را در پی داشته است به طوری که حتی قبل از دور جدید مذاکرات، ایران در زمینه یکی از موضوعات مذاکراتی، یکطرفه اقدام کند، روشن نیست. ممکن است پیشدستی در این مساله و قرار دادن طرف مقابل در برابر عمل انجام شده، نکته ای باشد که مثلاً برای خارج کردن طرح‌های دیگر از دستورکار مذاکرات به نظر برسد یا هر دلیل دیگری داشته باشد که مهم و قابل توجه باشد، اما فعلاً توضیح و تشریحی از جانب تصمیم گیرندگان این اقدام منعکس نشده است.

منبع: تسنیم