توافق ژنو یک نقشه راه برای خارج شدن ایران از وضعیت ویژه و تبدیل شدن به یک کشور عادی در جامعه بین المللی و از جمله در معاهده NPT است. وقتی توافقنامه را به دقت می خوانید، داستان در واقع این است که ایران در این توافق پذیرفته است که یک مورد ویژه و خاص محسوب می شود و فعلا نباید با آن مانند دیگر اعضای معاهده رفتار شود. مطابق این توافقنامه، در واقع تیم مذاکره کننده اذعان کرده است که ایران صرفا زمانی «یکی شبیه بقیه» خواهد شد که یک فرآیند طولانی مدت اعتمادسازی را –که شاید بیش از یک دهه طول بکشد- طی کند.

کل توافق ژنو، چه گام اول، چه گام های میانی و چه گام آخر، در واقع یک نقشه راه برای تولید اعتماد است. بر خلاف آنچه عموما تصور می شود فقط گام اول این توافقنامه، گام اعتمادساز نیست بلکه هدف تمام آن این است که آنقدر اعتماد تولید کند که مطابق آنچه در پاراگراف آخر توافقنامه آمده، درانتهای مسیر، با برنامه هسته ای ایران «همانطور رفتار شود که با بقیه اعضای معاهده می شود».

این بسیار مهم است که به توافق ژنو از این منظر یعنی از منظر اولا اعتراف ایران به اینکه یک کشور ویژه است و برای تبدیل شدن به یک کشور عادی باید مسیری طولانی از اعتمادسازی را طی کند و ثانیا در انتهای مسیر هم ایران چیزی بیش از تبدیل شدن به یک کشور «شبیه بقیه» به دست نمی آورد، نگریسته شود.

این قلب توافق ژنو است. توافق اینگونه آغاز می شود که نخستین اتفاقی که باید برای ایران -که یک کشور ویژه است و به سبب عملکرد گذشته اش به آن اعتماد وجود ندارد- بیفتد این است که باید روند پیشرفت برنامه اش متوقف شود و در موضوعات حساس مانند ذخیره مواد هسته ای، به عقب بازگردد. روح گام اول توافق این است که نخستین اتفاقی که باید بیفتد این است که این برنامه مشکوک نتواند از این که هست جلوتر برود و در برخی موارد ویژه مانند ذخیره مواد 20 درصد باید حتما نوعی عقبگرد وجود داشته باشد. اینHalt در برنامه نه به رسمیت شناختن چیزی است  و نه پذیرفتن مشروعیت آن. این، تنها تولید زمان برای رسیدگی تفصیلی تر به این موضوع است که آیا می توان یک برنامه غنی سازی برای ایران تعریف کرد یا نه.

دقیقا بر خلاف آنچه دوستان مذاکره کننده می گویند این توافق هیچ حق ذاتی و انفکاک ناپذیری در زمینه غنی سازی را برای ایران به رسمیت نمی شناسد بلکه به صراحت می گوید اگر هم برنامه غنی سازی (و نه حق) وجود داشته باشد برنامه ای خواهد بود که 6 کشور برای ایران تعریف می کنند. تیم مذاکره کننده در توافق ژنو این موضوع را نه تلویحا بلکه تصریحا پذیرفته است که حق غنی سازی ایران همان چیزی است که 6 کشور برای آن در گام نهایی –که آن هم بخشی از فرآیند بسیار طولانی مدت اعتمادسازی است- تعریف می کند. منشا حق غنی سازی در توافق ژنو اراده 6 کشور است نه معاهده NPT یا هر جای دیگر. درست به همین دلیل است که هم در مقدمه و هم در توصیف مشخصات کلی توافق نهایی گفته شده است که این برنامه باید به نحو دو طرفه (Mutually) و توافقی (Agreed)، تعریف (Define) شود؛ و این نه ادعا یا درخواست طرف غربی بلکه توافق دو طرف است!

مطابق این توافق، اگر به هر دلیلی (از جمله به دلیل نداشتن یا اثبات نشدن نیاز عملی (Practical need)) برنامه غنی سازی از جانب 6 کشور برای ایران تعریف نشود و توافقی بر سر یک تعریف مشترک صورت نگیرد ایران دارای حق غنی سازی نخواهد بود. حق ما چیزی است که تازه از این به بعد برای ما آن هم نه توسط حقوق بین الملل بلکه توسط قدرت های جهانی تعریف می شود.

ایران درگام اول، پیشرفت برنامه را متوقف و برخی بخش های آن را به عقب بر می گرداند، در گام دوم با هدف ایجاد اعتماد تلاش می کند قطعنامه های شورای امنیت را به نحو رضایت بخش پیگیری کند و در گام آخر هم می پذیرد که با آن به مثابه یک استثنا برخورد شده و در طول مدت زمان گام نهایی صرفا یک برنامه به شدت محدود شده و به شدت تحت نظارت داشته باشد.

منشا این موضوع هم دقیقا این است که پیش فرض کلیه این مواد این است که ایران یک کشور ویژه است و خودش هم این موضوع را پذیرفته است. آنطور که در ژنو توافق شده، ایران یک کشور معمولی نیست که خودش بتواند بر اساس نیازهایش، بر اساس استراتژی امنیت ملی اش و بر اساس توان فنی و توجیه اقتصادی اش، تصمیم بگیرد که برنامه غنی سازی داشته باشد یا نه (مانند آلمان، هلند و ...) بلکه یک مورد خاص است که قدرت های جهانی درباره آن به سبب سابقه عملکرد، ماهیت نظام سیاسی و هدف گذاری های راهبردی اش در حوزه های ژئوپلتیک و داخلی، نگرانی های مشروع دارند و لذا این قدرت ها هستند که به ایران می گویند چقدر و تا کجا اجازه غنی سازی دارد.

بند 4 توصیف توافق نهایی، در واقع هیچ چیز جز این نمی گوید که فرضا اگر هم یک برنامه غنی سازی برای ایران قابل تعریف باشد، این برنامه از حیث تعداد ماشین ها، درصد غنی سازی، نوع ماشین ها، مکان و میزان موادی که می تواند ذخیره شود (5 درصد) محدودیت های بسیار جدی داشته باشد. مطابق توافق ژنو ایران باید این محدودیت ها را حفظ کند تا وقتی که 6 کشور بتوانند تایید کنند ایران تمام تعهدات خود در گام های اول، میانی (قطعنامه های شورای امنیت) و پایانی را به طور کامل و موفقیت آمیز پشت سر گذاشته است و تازه آن وقت ایران تبدیل به یک کشور معمولی می شود که باید دید 6 کشور می توانند حق غنی سازی برای آن تعریف کنند یا نه؟!

این دقیقا و به صراحت تمام به این معناست که مطابق توافق ژنو این میزان اعتماد 1+5 به ایران است که برای ایران تولید حق می کند نه عضویت ایران در NPT یا هر رژیم حقوقی بین المللی دیگر.

اکنون امریکایی ها از 20 ساله بودن زمان گام نهایی سخن می گویند. مقصودشان هم این است که رفتار گذشته ایران و ماهیت نظام سیاسی آن آنقدر غیر قابل اعتماد است که باید یک دوره زمانی بسیار طولانی را صرف اعتمادسازی بکند تا به عنوان یک عضو عادی در جامعه بین المللی پذیرفته شود. معلوم نیست که این زمان بندی همانطور که امریکایی ها می خواهند توافق شود ولی صرف اینکه تیم مذاکره کننده ایران را به عنوان یک «استثنا» و «مورد ویژه» پذیرفته و الزامات آن را هم قبول کرده است، مهم ترین و راهبردی ترین نکته ای است که درباره توافق ژنو باید بر آن انگشت گذاشت و از همگان بویژه آقای دکتر ظریف و دوستانشان دعوت به تامل در این باره کرد.