«نماینده» / مجید جعفری اقدم مدیر آژانس ادبی و ترجمه پل و از فعالان حوزه نشر بین‌الملل در ایران در یادداشتی به بررسی وضعیت نمایشگاه کتاب تهران در بخش بین‌المللی خود پرداخته است و از چند منظر به نقد و تحلیل آن پرداخته است.

متن این یادداشت که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته است به شرح زیر است:

نمایشگاه جایی است که در آن کالاها، خدمات، فن آوری، تکنیک‌های جدید و نوآوری‌ها برای معرفی، آشنایی مردم و فروش، با هدف نمایش تفکرات، فن آوری‌های جدید، شیوه‌های جدید تولید و کسب بازارهای جدید، در معرض نمایش و توجه بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد. برگزاری نمایشگاه پس از انقلاب صنعتی در انگلستان شروع، در آغاز قرن بیستم توسعه یافته و امروزه به صورت یکی از ارکان مهم بازرگانی در آمده است.

نمایشگاه کتاب در زمره نمایشگاه‌های تجاری قرار می‌گیرد و باید از مفاهیم، تعاریف و استانداردهای نمایشگاه‌های تجاری تبعیت کند. به ویژه اگر نمایشگاه کتاب عنوان بین‌المللی داشته باشد باید با استانده‌ها و هنجارهای بین‌المللی مطابقت داشته باشد. نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب نقش کلیدی در حوزه صنعت نشر هر کشوری ایفا می‌کنند. ناشران، آژانس‌های ادبی، موزعین کتاب و کتاب فروشان در نمایشگاه کتاب همدیگر را ملاقات می‌کنند و تعاملات و مبادلات تجاری با همدیگر را پی می‌گیرند. همچنین نمایشگاه کتاب محلی برای نویسندگان، مترجمان و تصویرگران فراهم می‌آورد تا بتوانندد با عموم مردم و سایر عوامل نشر ارتباط برقرار کنند. علاوه از اینها نمایشگاه کتاب می‌تواند محل مناسبی برای ارتقا دانش شرکت کنندگان و بازدیدکنندگان از صنعت نشر، رویکردها و جریان‌های غالب در این حوزه باشد و این مهم اغلب در قالب نشست‌ها، سمینارها، کارگاه‌های آموزشی و سایر رویدادهای فرهنگی و ادبی اتفاق می‌افتد.

در بررسی و ارزیابی کارکرد هر نمایشگاه کتاب شاید اولین نکته توجه به اهداف برگزاری آن باشد، چرا که برنامه ریزی‌ها برای برگزاری آن مبتنی بر اهداف آن خواهد بود. از آنجاییکه در برگزاری هر نمایشگاه بین‌المللی کتاب سه طرف: برگزار کننده گان و متولیان (عمدتا دولت)، شرکت کنندگان(ناشران، آژانس‌ها ادبی) و بازدیدکنندگان(مردم) دخیل و ذی نفع هستند، لذا تلفیقی از اهداف هر سه طرف در برنامه ریزی‌ها برای برگزاری مورد لحاظ قرار می‌گیرد. متولیان و برگزار کنندگان نمایشگاه کتاب به دنبال تحقق اهدافی همچون تشویق مردم به کتابخوانی، برگزاری یک رویداد فرهنگی و بین‌المللی برای بهره مندی در بسط دیپلماسی فرهنگی و بستر سازی برای کمک به رونق اقتصاد نشر کشور و همچنین ایجاد فرصت‌ها برای بسط روابط و تعاملات تجاری بین صنعت نشر داخل با صنعت نشر بین‌المللی، هستند. از اهداف شرکت کنندگان می‌توان به مواردی همچون فروش بالا در مدتی کوتاه، معرفی تازه‌های نشر خود، برندسازی، شرکت در نمایشگاه برای تداوم حضور در صنعت نشر کشور و بالاخره خرید و فروش کپی رایت و ترجمه کتاب‌ها، اشاره کرد. بازدیدکنندگان(مردم) عموما با هدف خرید کتاب با تخفیف و همچنین آشنایی با تازه‌های نشر در نمایشگاه کتاب حضور می‌بابند.

ازآنجا که در این نوشته، به دنبال ارزیابی وجه بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران هستیم، لذا از پرداختن به ارزیابی تحقق اهداف طرف‌های حاضر در نمایشگاه امسال چشم پوشی کرده و صرفا به ارزیابی فعالیت‌ها و اقدامات در بخش بین الملل نمایشگاه امسال تمرکز می‌کنیم تا با احصا آسیب‌های وضعیت موجود به راه کارهایی برای رسیدن به وضعیت مطلوب اندیشه کنیم.

غلبه رویکرد فروشگاهی و نمایشگاهی در داخل به وجه نمایشگاهی و تعاملات تجاری بین‌المللی

اولین نکته ایی که در ارزیابی نمایشگاه کتاب تهران بیشتر از دیگر آسیب‌ها به چشم می‌آید توجه بیشتر به فیزیک کتاب و فروش آن و غفلت از توجه به مولفه تعاملات تجاری در حوزه مبادلات کپی رایت و ترجمه وسایر همکاری‌های تجاری در برقراری ارتباط با عوامل موثر صنعت نشر بین الملل است. با اینکه نمایشگاه‌های کتاب در جهان ابتدا با هدف خرید و فروش کتاب ایجاد شدند، ولی در گذر زمان آنها به جهت  نوع، رویکرد و ساختار دستخوش تحولاتی زیادی شده اند. از دهه‌ها پیش در اکثر نمایشگاه‌های معتبر و بین‌المللی کتاب، همچون نمایشگاه‌های کتاب فرانکفورت، لندن، پاریس، بولونیا، بوک اکسپو در امریکا، لیبرا در اسپانیا، گوادالاخارا در مکزیک و حتی نمایشگاه‌های مسکو، پکن، تایپه، استانبول و ابوظبی خرید و فروش کپی رایت و ترجمه حرف اول را می‌زند و در بعضی از آنها به جز چند روز آخر فروش  فیزیک کتاب اتفاق نمی‌افتد. آژانس‌های ادبی  و مسئولان رایت ناشران از کشورهای مختلف در آنها از بازیگران اصلی و تاثیر گذار می‌باشند و فضاهای تعریف شده ایی در هر نمایشگاه با عنوان رایت سنتر به این امر اختصاص داده می‌شود.

نمایشگاه کتاب تهران در ارزیابی با این مولفه حقیقتا از استانداردهای یک نمایشگاه بین‌المللی کتاب فاصله زیادی دارد. علی رغم اقداماتی که در چند سال اخیر(بویژه امسال)    برای تقویت این وجه مهم از نمایشگاه توجه شده است، ولی هنوز در مرحله آزمون و خطا هستیم و باید فکر ریشه ایی برای برطرف  کردن موانع و محدویت‌ها اندیشه شود.

استقبال نکردن ناشران داخلی و خارجی از حضور فعال در بخش بین الملل نمایشگاه

 عضو نبودن ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی کپی رایت یکی از عوامل مهم در عدم انگیزه  و تمایل ناشران ایرانی برای ورود به مبادلات تجاری در حوزه خرید و فروش کپی رایت و ترجمه و سایر همکارهای تجاری با طرف‌های خارجی و از طرف دیگر مانع استقبال ناشران خارجی در نمایشگاه کتاب تهران و صنعت نشر ایران می‌باشد. چرا که هر دوی آنها چتر حقوقی مطمئنی برای آثارشان  در رابطه تجاری با یکدیگر نمی‌بینند. البته این موضوع ایراد بزرگی در تعاملات بین‌المللی و تقویت وجه بین‌المللی نمایشگاه تهران می‌باشد، اما عامل بازدارنده نیست، چرا که در برقراری روابط تجاری بین صنعت نشر با صنعت نشر جهان، همانند سایر حوزه‌های اقتصاد بین‌المللی، راه‌های گریز و جایگزین مختلفی می‌توان اندیشید، همانگونه که علی رغم مشکلات موجود سالانه ده‌ها کپی رایت و ترجمه بین ناشران ایرانی و خارجی مبادله می‌شود.

همه می‌دانیم حل این معضل و آسیب در حوزه اختیارات متولیان نمایشگاه کتاب تهران قرار نمی‌گیرد و جزو تصمیمات حکومتی و بالادستی است. با این همه، متولیان فرهنگی کشور، بویژه موسسه نمایشگاه‌های کتاب تهران، می‌تواند به راهکارهای جایگزین در تمهید تسهیل برقراری ارتباط کاری بین صنعت نشر داخل و خارج و پر رنگ کردن  وجه بین‌المللی نمایشگاه بیاندیشد.

نا کارآمد بودن ترکیب جمعیتی مهمانان و مخاطبین خارجی نمایشگاه

همه ساله عده ایی از عوامل نشر از کشورهای مختلف در قالب مهمان، مدعو یا بورسیه نمایشگاه  با هزینه دولت  و عده ی کمی‌هم  بصورت بازدید کننده با هزینه شخصی در نمایشگاه کتاب تهران حضور می‌بابند. از طرف دیگر بعضی سفارتخانه‌ها و رایزنی‌های فرهنگی خارجی در ایران نیز با پرپایی غرفه‌هایی  و اغلب با اهداف فرهنگی و تبلیغی در نمایشگاه شرکت می‌کنند. عده کثیری از موسسات نشر خارجی هم توسط نمایندگی‌های فروش کتاب‌هایشان در ایران، آثارشان را در معرض خرید بازدیدکنندگان ایرانی قرار می‌دهند، که البته هیچ نقشی در مقوله توسعه نشر بین الملل ندارند.

با نگاهی گذرا به ترکیب مخاطبین خارجی نمایشگاه امسال به خوبی می‌توان متوجه شد  که حضور اغلب آنها نمایشی و تبلیغی است و یا در خدمت ارتقا روابط فرهنگی و بخشی هم در راستای اهداف متولیان نمایشگاه قرار می‌گیرند. پر واضح است که نشر بین الملل ایران طرف چندانی از حضور مهمانان و مخاطبین خارجی در نمایشگاه نمی‌بندد و سهم بهره برداری از حضور مخاطبین خارجی در راستای توسعه نشر ایران در سطح بین الملل و کمک به برقراری ارتباط حرفه‌ای و کاری بین عوامل نشر ایران با عوامل نشر کشورهای دیگر بسیار اندک است.

البته در این میان نباید منکر نقش ارزنده حضور تعداد اندک از ناشران و یا مسئولین اتحادیه‌های ناشران کشورهای خارجی در بسترسازی برای برقراری ارتباطات  و همکاری‌های تجاری بین صنعت نشر ایران با صنعت نشر بین الملل شد.

بدیهی است که توسعه نشر ایران درعرصه‌های بین‌المللی نشر در بستر تعاملات، ارتباطات و همکاری بین عوامل اصلی نشر(ناشران و آژانس‌های ادبی) اتفاق می‌افتد. با اینکه امسال  مخاطبین خارجی حاضر در نمایشگاه، به جهت تعداد و مرتبط بودن با حوزه نشر بین الملل، در مقایسه با سال‌های ماضی بهتر بود، اما شاید ده درصد آنها می‌توانستند در بسط موجبات توسعه نشر کشور در بین الملل نقش ایفا کنند.

پیشنهاد می‌شود با تمهید مقدمات و تسهیلات(فلوشاپ) برای حضور و شرکت ناشران و آژانس‌های ادبی خارجی در نمایشگاه کتاب تهران، با دو هدف عمده آشنایی آنها با توانمندی‌ها و قابلیت صنعت نشر ایران و ترغیب به توجه و علاقه به داشتن روابط کاری با عوامل نشر ایران بتوان در کاستن از این آسیب موجود کمک شایانی کرد. در نمایشگاه‌های معتبر و بین‌المللی کتاب، همچون فرانکفورت، بورسیه‌های نمایشگاه اغلب به ناشران مطرح و فعال کشورها اختصاص می‌یابد. در نگاهی به بورسیه‌های امسال نمایشگاه کتاب تهران به سختی می‌توان ناشر خارجی پیدا کرد که به درد توسعه نشر بین الملل کشور بخورد.

مهمان ویژه نمایشگاه

اغلب نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب همه ساله کشوری را به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه پذیرا می‌شوند. این کار عمدتا با هدف ایجاد فرصت به کشور مهمان برای معرفی قابلیت‌های صنعت نشر، ارتقا روابط فرهنگی و بستر سازی برای برقراری و بسط روابط و تعاملات تجاری بین صنعت نشر خود با عوامل نشر در کشور میزبان انجام می‌پذیرد.

با اینکه حضور کشور ایتالیا به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه امسال خود اعتباری بود به وجه بین‌المللی نمایشگاه، اما آنگونه که شایسته و بایسته بود عوامل نشر ایران نتوانستند ارتباط لازم با این ظرفیت را برقرار کنند. به نظر می‌آید ما شناخت خوبی از کارکرد مهمان ویژه در نمایشگاه را نداریم و این بیشتر به تازه بودن پدیده حضور مهمان ویژه در نمایشگاه تهران بر می‌گردد.

از طرف دیگر کشور ایتالیا که در دو یا سه سال اخیر تمرکز اصلی خود را به مبادلات کپی رایت گذاشته، به دلیل نداشتن باور قوی به موضوع تبادلات کپی رایت و سایر همکاری‌های تجاری با بدنه نشر ایران، تمرکز خود را در نمایشگاه تهران بیشتر روی تقویت دیپلماسی فرهنگی بین دو کشور گذاشته بود. این کشور دو هفته قبل از نمایشگاه کتاب تهران مهمان ویژه نمایشگاه کتاب ابوظبی بود. تعداد ناشران ایتالیایی که در نمایشگاه ابوظبی حضور داشتند قابل قیاس با دو ناشری که در نمایشگاه تهران شرکت داده بودند، نیست.

شایسته است متولیان نمایشگاه تهران برای توجیه عوامل نشر داخلی از بهره مندی از حضور کشور مهمان در نمایشگاه و همچنین مسئولین برگزار کننده  غرفه مهمان ویژه تمهیداتی بیاندیشند.

رویدادهای فرهنگی بخش بین الملل نمایشگاه

در بخش بین الملل نمایشگاه امسال در مقایسه با نمایشگاه‌های قبلی برگزاری رویدادهای فرهنگی، به لحاظ کمی‌و کیفی، از رشد قابل توجهی برخوردار بود. اما با نگاهی اجمالی به موضوعات رویدادها برگزار شده در بخش بین الملل، به تعداد اندکی از آنها برخورد می‌کنیم که همراستا با هدف توسعه نشر بین الملل ایران و بستر سازی برای کمک به ارتقا دانش و اطلاع عوامل نشر کشور از بازارهای بین‌المللی نشر و همچنین کمک به برقراری روابط بین عوامل نشر ایران با مخاطبین خارجی حاضر در نمایشگاه بودند.

در خاتمه، علی رغم تمام ایرادهای وارد به بخش بین الملل نمایشگاه، اذعان می‌داریم که بخش بین‌المللی سی امین نمایشگاه کتاب تهران در مقایسه با سال‌های گذشته رشد خوب و قابل توجهی داشت. امید است با بررسی و تحلیل دقیق نتایج حاصل از اقدامات و برنامه‌های امسال به رشد و تقویت وجه بین‌المللی نمایشگاه در سال و سال‌های آتی شتاب بیشتری داده شود.