«نماینده»؛ افسانه احسانی*/ در سال‌های گذشته درباره «اکوتوریسم» صحبت‌های بسیاری شده است، با این وجود هنوز تفاوت اکوتوریسم و طبیعت‌گردی برای بسیاری از افراد مشخص نیست. لذا مهمترین موضوع در این رابطه، نبود درک درست از اکوتوریسم است. درواقع هنوز ادبیات صحیح این حوزه از گردشگری در کشور نهادینه نشده و برخی تصور می‌کنند؛ اکوتوریسم به معنای استفاده از خودروهای سافاری و کشف مناطق بکر و دوردست، همچنین معرفی آن به عنوان مقصد گردشگری است. می‌توان گفت در ایران از حدود سال 1380 توجه به این نوع از گردشگری آغاز شد. با این وجود همچنان مهمترین نکته، فهم درست مفهومی است که به اکوتوریسم اشاره دارد تا بتوان بر اساس مبانی نظری علمی موجود برنامه‌ریزی‌های درست را انجام داد، اما اکنون در کشور ما هنوز ارتباط میان بخش‌های دانشگاهی و فعالان حوزه‌های اجرایی به درستی برقرار نشده است.

از سوی دیگر به دلیل مهیا نبودن حرکت بر اساس اصول خردمندانه «گردشگری پایدار» و نیز نبود نیروهای انسانی کارآمد در حد نیاز جامعه، در حال حاضر حوزه گردشگری کشور در اجرای اکوتوریسم واقعی دچار سردرگمی شده است. بنابراین با تدوین برنامه‌های مناسب و اصولی و نیز تأمین نیروهای انسانی که قادر بوده، در برنامه‌ریزی به ابعاد مختلف اصول توسعه پایدار، پایبند باشند، می‌توان در گام نخست در برخی مناطق به صورت پایلوت به اجرای اکوتوریسم پرداخت (درحال حاضر در تعداد بسیار کمی از مناطق، طرح‌های اکوتوریستی اجرا شده است.) پس از آن با شناسایی انواع ذی‌نفعان و جلب مشارکت آنها و بررسی نقاط قوت و ضعف مناطق، همچنین اثرات مثبت و منفی حضور گردشگر و در کل بررسی وضعیت موجود با برنامه مشخص در آخرین مرحله به معرفی مناطق و تلاش به جذب گردشگران پرداخت.

توجه داشته باشید کشورهای پیشرو در اکوتوریسم بیش از هر چیز دستور‌العمل‌های آن را تهیه کرده‌اند. همچنین کنفرانس سالانه‌ای به نام «گلوبال اکو» وجود دارد که کشورها در آن به تبادل نظر در این خصوص می‌پردازند. به طور نمونه استرالیا یکی از این کشورها است که می‌توان آن را جزو اولین‌ها در این  حوزه دانست. این کشور اهداف خود را در حوزه گردشگری به ویژه اکوتوریسم را درسطح وزارتخانه پیش می‌برد تا با مجموع برنامه‌هایی که اجرا می‌شود، منافع مختلف اقتصادی، فرهنگی و البته زیست محیطی را در اجرای اکوتوریسم تأمین کند.

فراموش نکنید؛ نکته کلیدی در اکوتوریسم حفاظت از محیط زیست است، با این وجود برای رضایت گردشگر نیز دستورالعمل‌هایی در نظر گرفته شده و از او برای حفظ محیط زیست کمک گرفته می‌شود. به عبارتی یکی از لذت‌های گردشگر در اکوتوریسم، حفاظت از طبیعت است، بنابراین شخص یا از ابتدا عاشق طبیعت و محیط زیست است یا بر اساس تفسیری که هنگام حضور در عرصه‌های طبیعی و بومی به وی ارائه می‌شود، علاقه‌مند مي‌گردد.

حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا اکوتوریسم با طبیعت‌گردی تفاوت دارد و این واژه می‌تواند ترجمه مناسبی برای اکوتوریسم باشد؟

در یک جمله می‌توان گفت تفاوت طبیعت‌گردی با اکوتوریسم این است که در طبیعت‌گردی، طبیعت را آماده می‌کنیم برای اینکه افراد از آن لذت ببرند، مانند برپا کردن آلاچیق در کنار دریاچه برای توقف گردشگران در آن، ولی در اکوتوریسم فرد خود را برای حضور درست و مسئولانه در طبیعت آماده می‌کند. با این تعریف می‌توان گفت در شرایط کنونی با توجه به همه مسائل مانند فرهنگ سفر، دیدگاه مسئولان و غیره بهتر است؛ تا هنگامی که فرهنگ درست سفر کردن در جامعه نهادینه شود، محدودیت‎هایی از سوی سازمان محیط زیست در زمینه ورود افراد به مناطق تحت حفاظت اعمال شود. بنابراین بزرگترین وظیفه سازمان میراث فرهنگی پیش از اینکه امکان ورود مردم به طبیعت و مناطق بکر در قالب اکوتوریسم را فراهم آورد، این است که با در نظر گرفتن ضوابط و دستورالعمل‌های سازمان محیط زیست، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و سایر ارگان‌های مرتبط، فرهنگ سفر و حضور در طبیعت را در جامعه نهادینه کند. بنابراین پیش از اینکه معرفی یک منطقه به عنوان مقصد گردشگری در دستور کار قرار گیرد، باید به صورت همه‌جانبه آماده شود. به طور نمونه جامعه محلی و طبیعت باید آمادگی پذیرش مسافران را داشته باشند. اما در حال حاضر گاه راهنمای تور یا فردی که پیش از این به منطقه مذکور سفر کرده، گردشگران را در قالب تور به محدوده مورد نظر برده و درآمد خود را نیز کسب می‌کند، این در حالی ا‌ست که ابتدا باید در طول یک یا دو سال منطقه مورد نظر بررسی و مراحل مدیریت مقاصد را طی کند؛ سپس پذیرایی گردشگران باشد که البته فصل، زمان و تعداد گردشگر نیز مهم است. زیرا ممکن است در فصلی خاص یک منطقه محلی برای تخمگذاری پرندگان باشد، از این رو نباید گردشگران با ورود خود آرامش محیط را مختل کنند. کشورهایی همانند استرالیا در چنین موقعیت‌هایی بر توریسم مجازی تأکید می‌کنند.

بحث دیگر اینکه نباید فراموش کرد که ایران تنوع اقلیمی خوبی دارد به گونه‌ای که از هر نوع اقلیم، بخشی را در خود دارد. به طور نمونه دارای امکان پرنده‌نگری، بیابان‌گردی، دوچرخه سواری در کوهستان یا طبیعت، اسکی و غیره است. لذا فردی که با نگاه اکوتوریسم به ایران می‌آید، می‌تواند با توجه به پهناور بودن کشور تجربه‌ای متفاوت داشته باشد و گردشگری در طبیعت بکر را همراه با آرامش تجربه کند. از این‌رو نباید از یاد برد ترکیب اقلیم متنوع و مهمان نوازی ایرانی‌ها می‌تواند هم نقطه آغاز خوبی برای اکوتوریسم در کشور باشد و هم حس خوبی را به گردشگران القا کند.

*کارشناس و مدرس اکوتوریسم