هفته نامه «نماینده»؛ علیرضا ساوری* / علل وقوع جرم به دو دسته تقسیم می‌شوند: «علل نزدیک جرم و علل دور جرم»؛ در حوزه پیشگیری از جرم، موضوعاتی مانند حاشیه‌نشینی، از جمله علل دور جرم است که برای رفع آن باید به سمت توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی و افراد ساکن در آن و رفع موانع و نارسایی‌های مربوط به این سکونت‌گاه‌ها رفت. حاشیه‌نشینی اما از باب محیط و موقعیت جرم در دسته‌بندی علل نزدیک قرار می‌گیرد؛ بنابراین برخی علل وقوع جرم در حاشیه‌نشینی، به علل دور جرم و برخی ديگر به علل نزدیک جرم بازمي‌گردد. معنای این جمله این است که نقش و تأثیر و ضریب وزنی محیط و موقعیت‌های جرم در بروز جرم بسیار بالاست. حاشیه‌نشینی به عنوان محیط و موقعیت جرم در ارتکاب بسیاری از جرائم و همچنین تولید یا بازتولید بسیاری از آسیب‌های اجتماعی، نقش بسياري دارد.
متأسفانه در چندسال اخیر و به طور مشخص در ۱۵ سال گذشته شاهد رشد و گسترش مناطق حاشیه‌نشین و به تبع آن افراد ساکن در این مناطق در سطح کشور هستیم. اگرچه آمار و ارقام دقیقی از اینکه چه تعداد از جرائم با موضوع حاشیه‌نشینی در ارتباط است، نداریم - و اساساً جایی امکان دسترسی به چنین آمار متمایز شده‌ای را ندارد- اما با توجه به اینکه ساکنین مناطق حاشیه‌نشین معمولاً دارای ویژگی‌هایی هستند که در بروز و تکمیل جرم نقش اساسی دارند، ما موضوع حاشیه‌نشینی را با موضوع بروز جرائم و آسیب‌ها در کشور مرتبط می‌دانیم. نکته قابل توجه اینکه در مقوله حاشیه‌نشینی نیاز به مطالعات میدانی داریم اما نه با هدف دسترسی به آمار بلکه دسترسی به راهکارهای پیشگیرانه. در تمام دنیا مناطق حاشیه‌نشین را در زمره جغرافیای جرم مورد مطالعه قرار می‌دهند. اما بسیاری از افرادی که در مناطق حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند، جرم را در مناطق محل سکونت خودشان انجام نمی‌دهند، بلکه بین جغرافیای سکونت با جغرافیای شرارت و جرم تفاوتی قائل می‌شویم.
در مناطق حاشیه‌نشین فقر، بی‌سوادی، موضوعات مرتبط با تبعیض و بیکاری، اعتیاد و اختلاف‌هاي فرهنگی، قطعات پازلی هستند که می‌توانند در بروز جرم نقش مؤثری داشته باشند. در واقع مناطق حاشیه‌نشین به عنوان یکی از موقعیت‌ها و محیط‌های مناسب برای بروز جرم، تکمیل جرم و شکل‌گیری و بازتولید جرائم دیگر، نقش بسیار بالایی دارد. با توجه به رشد و گسترش مناطق حاشیه‌نشین در طول یک دهه و بلکه ۱۵-۲۰ سال گذشته، نیازمند تمرکز و اولویت بخشی بر توانمندسازی این قبیل سکونت‌گاه‌ها و همزمان اجرای تدابیر و تمهیداتی در راستای جلوگیری از شکل‌گیری مناطق جدید حاشیه‌نشین هستیم. ازاين‌رو معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، به منظور پیشگیری از شکل‌گیری مناطق جدید حاشیه‌نشین، با انجام مداخله پیشگیری بر علل نزدیک وقوع جرم این مناطق تمرکز دارد. به عنوان مثال موضوع زمین‌خواری و تصرف عدوانی زمین‌ها و اراضی و املاک دولتی در گسترش مناطق حاشیه‌نشین نقش مؤثری دارد؛ ازاين‌رو با حفظ و صیانت از اراضی ملی و ایجاد کمربند سبز یا جنگل‌کاری یا با نصب علائم و تابلوهای هشدار دهنده از طریق اقدامات پیشگیرانه وضعی، تلاش می‌کنیم از رشد و گسترش و شکل‌گیری مناطق جدید حاشیه‌نشین و تخریب اراضی، اموال و املاک دولتی جلوگیری کنیم.
نکته قابل توجه اینکه تبعیض، بی‌سوادی و مهاجرت روستائیان به شهرها همه ریشه در فقر دارد. چون نمی‌توانند در محل زندگی خودشان مسکن مناسبی تهیه کنند، به مناطق حاشیه می‌آیند. همچنین باید توجه داشت که حاشیه‌نشینی گره و پیوندی جدّی با بحران آب در کشور دارد. خشکسالی و بحران آب انگیزه ماندگاری بسیاری از ساکنان روستاها را از بین برده و در طول چند سال گذشته موج مهاجرت روستائیان به شهرها را ایجاد کرد. افرادی که از روستاها به شهرها مهاجرت می‌کنند به دلیل عدم توان اقتصادی معمولاً در حاشیه شهرها ساکن می‌شوند و به دلیل فقر مالی و مشکلات اقتصادی امکان تهیه مسکن مناسب ندارند. نگاه این افراد برای مهاجرت، مهاجرت به مرکز استان است و ازاین‌رو شاهد شکل‌گیری و گسترش مناطق حاشیه‌نشین در مراکز استان‌ها و شهرستان‌های بزرگ هستیم.
اگر قرار است بر علل جرم در مناطق حاشیه‌نشین تمرکز کنیم، باید روی علل دور کار کنیم. مثلاً بر انگیزه‌های ماندگاری روستائیان در روستاها تمرکز کنیم تا اساساً مهاجرتی صورت نگیرد. برای اینکه مهاجرت شکل نگیرد باید زمینه اشتغال را در روستاها فراهم کنیم. حتی امکان مهاجرت معکوس را برای کسانی که در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند را به وجود آوریم.
نکته اساسی در پدیده حاشیه‌نشینی این است که می‌بایست مجموعه دستگاه‌های مسئول تلاش و اهتمام جدّی را برای جلوگیری از گسترش مناطق حاشیه‌نشین با تمرکز بر علل نزدیک شکل‌گیری این مناطق داشته باشند و در یک فرآیند بلند مدت یا میان مدت هم به علل دور و ریشه‌ای این موضوع بپردازیم.
*مدیرکل پیشگیری‌های وضعی معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه
نظر شما