به گزارش نماینده به تازگی کتاب «دانشنامه خطوط اسلامی» نوشته ناجی زین‌الدین المصرف با ترجمه حمید فرهمند بروجنی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، از سوی انتشارات گلدسته منتشر شده است. با مترجم این کتاب گفت‌وگویی در این زمینه داشته ایم که پیش روی شما است.
نام اصلی کتاب «بدایع الخط العربی» است.چرا عنوان «دانشنامه خطوط اسلامی» را برای ترجمه انتخاب کردید؟
در انتخاب عنوان کتاب من با چند مشکل روبه‌رو بودم. ترجمه تحت لفظی عنوان این کتاب «تازه‌های خط عربی» می شود. انتخاب این عنوان کتاب را با اشکال مواجه می‌کرد، چرا که اولا بسیاری از این خط‌ها پیشتر منتشر شده بودند و از این نظر دیگر بدیع و تازه نبودند. نکته مهم دیگر این بود که بسیاری از این خطوط نه بدایع خط عربی بلکه بدایع خط اسلامی هستند. متاسفانه نویسندگان و محققان عرب با تعصب بی‌جای خود دستاوردهای تمام مسلمانان را به پای عرب‌ها می‌گذارند. بسیاری از خطوط منتشر شده در این کتاب متعلق به هنرمندان جهان اسلام و تمدن اسلامی است و نه صرفا هنرمندان عرب. بر این اساس بهتر دیدم این کتاب با عنوان «دانشنامه خطوط اسلامی» منتشر شود.
آثار خوشنویسان ایرانی در این کتاب چه جایگاهی دارد؟
با افتخار می‌گویم که بسیاری از برترین‌های خطوط منتشر شده در این کتاب، از آثار خوشنویسان ایرانی یا هنرمندان دست‌پرورده استادان ایرانی است. به عنوان مثال ابن‌مقله بیضاوی شیرازی و ابن‌بواب و اثرگذارترین شاگردان یاقوت مستعصمی، خوشنویس شهیر، همه اهل ایران بزرگ بوده و آثار آنها در زمره درخشان‌ترین آثار هنر خوشنویسی در تاریخ هنر اسلامی است. همچنین بیشترین خطوط ابداعی و مهم‌ترین تغییرات در خط کوفی توسط ایرانی‌ها صورت گرفته است.
در صحبت‌های خود اشاره کردید بسیاری از خط‌ها پیشتر منتشر شده بودند و بنابراین انتخاب عنوان «تازه‌های خط عربی» وجهی ندارد. سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که کتاب در زبان اصلی خود در چه تاریخی منتشر شده است؟ اگر تاریخ انتشار آن مربوط به چند دهه پیش است، از بابت احتمال کهنه بودن مطالب برای مخاطبان امروز، نگرانی پیدا نکردید؟
این کتاب در زبان اصلی دو بار منتشر شده است. نخستین انتشار آن در سال 1346 شمسی در بغداد به دست مخاطبان رسید. چاپ دوم آن هم در حدود 12 سال پیش در دبی منتشر شد. من این دو نسخه را با هم مقایسه کردم. چاپ نخست کتاب بسیار مناسب و پاکیزه بود، اما چاپ دوم آن با کیفیتی بسیار بد و غلط‌های چاپی بسیار به دست مخاطب رسید. اساس من برای ترجمه هم همین نسخه بغداد بود.
اما درباره مباحث کتاب و احتمال کهنه بودن آن باید بگویم این کتاب به‌نظر من تاریخ مصرف ندارد. فصل نخست این کتاب درباره سیر خوشنویسی در تمدن اسلامی و همچنین درباره کار هنری خوشنویسان عرب و تُرک، مطالب مهمی دارد. ما در کتاب‌ها و منابع خوشنویسی در ایران درباره جایگاه خوشنویسان ترک در سیر تطور و تحول خطوط اسلامی تاکنون هیچ منبعی نداشتیم اما تُرک‌ها به ویژه در خطوط ثلث و نسخ به شیوه یاقوتی، خوشنویسان اثرگذار بسیاری داشتند. از این منظر این کتاب، خلا نبودن منابع درباره هنرمندان تُرک را پر می‌کند. همچنین این کتاب یک منبع معتبر در نامگذاری درست اقلام خط است. نویسنده در آخر کتاب توضیحاتی درباره انواع خطوط ارائه کرده که منبع معتبری برای دانشجویانی که درس خواندن خطوط و کتبیه‌ها دارند،است.
کتاب تصاویر بسیاری از نمونه‌های انواع خطوط دارد. این نمونه‌ها سرمشق خوبی برای کسانی است که علاقه‌مند به خوشنویسی هستند و این هنر را تمرین می‌کنند. همچنین ترکیبات تصویری مناسبی نیز برای گرافیست‌ها دارد و می‌تواند به خلاقیت آنها کمک کند. در نهایت باید اشاره کنم که در میان آثار پژوهشگران ایرانی، نیاز بود که دیدگاه یک محقق غیرایرانی نیز درباره خوشنویسی وجود داشته باشد.
در تصاویر رنگی کتاب از برخی تذهیب‌های هنرمند پیشکسوت و شهیر ایرانی، بانو زینت‌السادات امامی هم استفاده شده است که قاعدتا در کتاب اصلی نبوده است. دلیل استفاده از این آثار چه بوده است؟
به دلیل وفاداری به متن اصلی، تمام تلاش من این بود که تصویرهای انتخابی خود نویسنده را با پردازش کامپیوتری در کتاب بیاورم اما برخی تصاویر کیفیت پایینی داشتند که من با توجه به محتوای کتاب تصمیم گرفتم تصاویر دیگری از نمونه‌های خط را جایگزین آنها کنم. این تصاویر با دقت‌نظر بسیار انتخاب شدند. به عنوان مثال از خط کوفی «پیرآموز» که ابداع ایرانیان است، آثاری در این کتاب درج شد. همچنین چند قطعه از خط «محقق» هنرمند شهیر ایرانی در قرن هشتم، یعنی احمد سهروردی در کتاب مورد استفاده قرار گرفت. قطعه‌ای از خط نسخ علیرضا عباسی نیز در این کتاب منتشر شده است. علیرضا عباسی با کتیبه‌های به خط ثلث‌اش مشهور است و پیش از این کتاب، خط نسخی از این هنرمند منتشر نشده بود و در نهایت همانطور که شما اشاره کردید چند نمونه از آثار تذهیب خانم زینت‌السادات امامی با خط استادان پیشکسوتی چون مانند یدالله کابلی خوانساری، غلامرضا مشعشعی و حبیب‌الله فضائلی نیز در کتاب درج شده که کاملا در راستای محتواست.
ناجی زین‌الدین المصرف، در ایران ناشناخته است و به‌نظر این کتاب نخستین اثر از این نویسنده است که به فارسی منتشر می‌شود. درباره این محقق و کیفیت آثارش توضیح دهید.
نویسنده و پژوهشگر این کتاب عراقی است و چون پدر و پدربزرگش از خوشنویسان مطرح بودند، او نیز به این هنر علاقه‌مند شد. «موسوعة الخط العربی» و «مصور الخط العربی» دیگر پژوهش‌های این محقق و هنرشناس است. من بیشتر آثار زین‌الدین المصرف را مطالعه کردم و پس از آن به دلیل کیفیت بالای «بدایع الخط العربی» نسبت به دیگر آثار این نویسنده، تصمیم به ترجمه این کتاب گرفتم. یکی از ویژگی‌های مهم زین‌الدین المصرف تسلط بسیار او در نامگذاری انواع خط کوفی است. در مقایسه با پژوهشگران ایرانی نام‌گذاری‌های این کتاب بسیار بهتر و دقیق‌تر است.
این‌که کتاب در شهری مانند اصفهان منتشر شده، تاثیری در شکل ارائه و محتوای آن داشته است؟
کتاب بسیار ارزنده‌ای از مرحوم استاد فضائلی با عنوان « اطلس خط» برای ما به یادگار مانده است. به‌نظر من کتاب «دانشنامه خطوط اسلامی» می‌تواند مکمل خوبی برای «اطلس خط» باشد و مطالب آن را کامل کند. نکته دیگر در این است که خود من نیز مانند بسیاری از مخاطبان توقع دارم کتابی که در اصفهان منتشر می‌شود، ضمن محتوای خوب و مناسب باید از چاپی زیبا و مقاوم نیز برخوردار باشد. به‌هرحال اصفهان پایتخت فرهنگی ایران است و هنر اصیل کتاب‌آرایی در آن قدمت زیادی دارد. از این منظر نیز تمام تلاش ما این بود که کتاب با بهترین کیفیت منتشر شود، امیدوارم که مورد پسند مخاطبان فرهیخته کتاب قرار بگیرد.
«دانشنامه خطوط اسلامی» با شمارگان هزار نسخه، 524 صفحه در قطع رحلی و بهای 100 هزار تومان از سوی انتشارات گلدسته اصفهان منتشر شده است. طراح و صفحه آرای این کتاب نیز بابک سرتیپ زاده دزفولی و سحر محمدی هستند.
حمید فرهمند بروجنی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان است. «آفت‌‌های حشره‌ای در موزه‌ها» اثر ديويد پينايجر، «شيوه نگرش به تابلوهای نقاشی» اثر داوسن‌ويليام كار و كينگ لئوناردويليام، «چسب‌ها و جلاهای طبيعی» اثر ال. كلينر، «خواص مواد برای هنرمندان: چسب‌ها و جلاهای طبيعی» اثر ليليان ماسشلين‌كلاينر و «نگره‌ی نگاهداشت معاصر» اثر سالوادور ميونزويناس، نام شماری دیگر از ترجمه‌های منتشر شده فرهمند بروجنی است.