به گزارش نماینده، در سال ۱۳۸۰ یک پزشکی ایرانی بعد از اخذ مدرک دکترا در علم ژنتیک وارد کشور شد. ورود این پزشک همزمان مصادف بود با تشییع پیکر شهدای گمنامی که تفحص شده بودند و قرار بود تدفین شوند. این پزشک جوان همراه با تیمی که در اختیار داشت در مورد شناسایی هویت شهدای گمنام با استفاده از علم ژنتیک اعلام آمادگی کرد تا اینکه بالاخره توانست مسئولان را به صدور مجوز شناسایی شهدا راضی کند.

ماجرای ورود سپاه به شناسایی ژنتیکی شهدا

دکتر «محمود تولایی» رئیس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور و مجری و طراح تعیین هویت ژنتیکی شهدای گمنام، ناگفته ها و رازهای زیادی را مطرح می کند. شاید نخستین سوال این باشد که چرا پزشکی قانونی که متولی امر ژنتیک کشور است، در موضوع شناسایی شهدا وارد نشده است!؟ که پاسخ آن است که پزشکی قانونی می گوید این موضوع ارتباطی به آنها ندارد برای همین سپاه وارد شده است. اما تولایی می گوید: ابتدا این امر ازسازمان پزشکی قانونی درخواست شد و اسناد و مدارک نشان می دهد که در سال ۱۳۸۱ موضوع شناسایی مولوکولی پیکرشهدا از سوی کمیته جستجوی مفقودین در ستاد کل به وزارت بهداشت و تمام گروه های مرتبط با آن وزارتخانه خواسته شد که در این طرح فعالیت کنند. اما آنها اعلام کردند به علت فقدان تکنولوژی مربوط در کشور، این کار عملی نیست. و در جواب تاکید اداره کل، مبنی برنیاز مبرم به این مورد، پزشکی قانونی می پذیرد به شرط آنکه بودجه در اختیارش قرارگیرد و لذا با وجود سنگینی بودجه، ستاد کل اعلام آمادگی می کند تا اینکه پزشکی قانون در آخر مراتب ناتوانی خود را اعلام می کند! البته ابلاغیه ای از سوی ستاد کل نیروهای مسلح وجود دارد که طی آن مسئولیت کامل رسیدگی به شهدای گمنام جنگ تحمیلی از تفحص تا شناسایی هویت اجساد به عهده ستاد جستجوی مفقودین است.

تفحص شهدا، دروازه ورود علم ژنتیک به ایران!

در سال ۱۳۸۱ما وارد کار شدیم و پس از اعلام طرح ها کار پژوهشی را آغاز کردیم. یعنی به نحوی می توان گفت که از سال ۱۳۸۱ ژنتیک وارد موضوع کار شد و درست زمانی که هنوز علوم تخصصی وارد پزشکی قانونی نشده بود و توانایی در سطوح خیلی ابتدایی قرارداشت مثلا در حد تشابه لکه های خون و ... به دلیل شهدای گمنام و شناسایی آنها بود این علم و تخصص وارد ایران و کار پزشکی قانونی شد. یعنی می توان گفت که تشخیص هویت با علم ژنتیک به برکت شهدا در ایران تقویت شد.

بومی سازی بانک ژنتیک

تولایی می گوید آنقدر پیشرفت داشتیم که برخی از پرونده های پیچیده پلیس وپزشکی قانونی را گروه ما انجام می داد. حتی پزشکی قانونی به دنبال این بود که نرم افزار خاصی را برای کمک به این امر، ازخارج از کشور خریداری کند. اما مخالفت کردیم؛ زیرا اطلاعات نژادی و ژنی مردم ایران در شبکه های وب بیس در اختیار بیگانگان قرار می گیرد. و به همین دلیل خودمان در داخل یک نرم افزار بر این اساس طراحی کردیم به طوری که انطباق ژنتیکی بین نمونه های مختلف را بررسی می کند.

۴۰ هزار خانواده شهید چشم انتظار فرزندان خود

رئیس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور، در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا بانک اطلاعات ژنتیکی از والدین شهدا دارید می گوید:  نیازی نیست که این کار انجام شود. تنها کافی بود که اطلاعات جامعه هدف ما یعنی پدرانی که فرزندان مفقود دارند را جمع آوری کنیم. یعنی خانواده هایی که هنوز شهید خود را تحویل نگرفته اند. گفته می شود حدود ۴۰ هزار نفر هستند. اما دقیق نیست و آمار دقیق را باید از بنیاد شهید و سردار باقرزاده (فرمانده کمیته جست و جوی مفقودین) پرسید. همین طور پس از جنگ و بعد از تفحص میادین مین و نبرد بسیاری از اجساد یافته شده به صورت گمنام در جای جای کشور دفن شدند و این دقیقا قبل از آغاز پروژه تشخیص هویت بوده است. و همین طور تعداد زیادی از اجساد  هم در مناطق برون مرزی وجود دارند و پیدا نشده اند. و عملا نمی توان گفت که این تفحص چندسال دیگر به طول می انجامد تا همه شهدا پیدا شوند.

بنابر این، اجرای نمونه گیری از والدین حاضر، جهت یافتن شهدای گمنامشان نمی تواند از دغدغه های آنها بکاهد، زیرا در این صورت، پس از ۳۰سال این انتظارپیش می آید که به زودی خبری از عزیزانشان به دست بیاید.
 
بنیاد شهید هنوز نمونه خون والدین شهدا را تحویل نداده است

قرار بر این شد که در غالب طرح «پایش» سلامت خانواده ها و بررسی سلامت آنها، یک نمونه خون پدر و مادرهم از آنها تهیه و در اختیار ما قرارگیرد. تا هرزمان که هرکدام از این عزیزان پیدا شدند با همراه داشتن مستندات به خانواده ها مراجعه شود. البته این کاربه کندی درحال انجام است. بنياد شهيد اخيرا قول دادند كه تيم پايش سلامت براي اين امر تشكيل دهند البته ما ۶سال پيش چنين درخواستي داده بوديم و در حال حاضر هم خود ما كار نمونه گيري از خانواده ها را انجام می دهیم.

مرحله اول: آزمایش آناتومی پیکر شهید

نمونه هایی که از مناطق عملیاتی برای ما آورده می شوند، همه دارای کارت سبزی هستند که راجع به محل و زمان یافته شدن پیکر شهید است وبعد پیکرها مورد آزمایش های آناتومی و پیکرشناسی قرار می گیرد.

مرحله دوم: تعیین کد و اندازه گیری استخوان ها

در مرحله بعد، پرونده ای با یک کد برای او تشکیل می شود و تمام استخوانهای طولی و اندامی که موجود است، اندازه گیری و اجزاء همراه آن را جداسازی می کنند. حتی ممکن است قسمت هایی از پیکر، به وسیله عناصر طبیعی، مثل آبرفت جابه جا شده باشد که تا جایی که امکان دارد جمع آوری می کنیم و تمام اطلاعات درپرونده درج می شود و تنها مورد استناد همان کد تعیین شده است و از آن پس ما با آن کد کار داریم. وقتی هم آزمایش تمام شد در پرونده درج می شود و تمامی اطلاعات تنها دست رئیس گروه است و دیگر کسی نمی داند که این استخوان برای چه کسی است، چرا که همه تنها کد دارند.

مرحله سوم: به دست آوردن نمونه DNA

در مرحله سوم، آزمایش ها آغاز می شود. به دست آوردن DNA باکیفیت بهتر، با آسیب کمتر و رشته های کامل ترمطابق با پروتکول های استاندارد که قابل استفاده در تست های آزمایشگاهی باشد و پس از تلخیص به بخش کنترل کیفیت منتقل شده و پس از تایید، وارد مراحل بعدی می شود و در غیر این صورت، مجددا به مراحل قبل باز می گردد. همچنین ممکن است تعداد زیادی نمونه به ما ارجاع نمایند که در نوبت رسیدگی و بررسی های آزمایشگاهی قرار می گیرند. و پس از تشخیص و قرار گرفتن در بانک اطلاعاتی اینترنتی، فورا با نمونه مشابه مطابقت پیدا کرده و به ما هشدار می دهد.

روایت شناسایی پیکر شهید صبوری

دکتر تولایی که مسئولیت گروه تشخیص هویت ژنتیکی شهدا را برعهده دارد همان فردی است که توانست همراه با گروهش پیکر یکی از شهدای کهف الشهدای تهران (شهید صبوری) را شناسایی کند، دراین زمینه می گوید: مادر شهید صبوری در تمام مراسم تشییع پیکر شهدای گمنام حضور داشتند. و همیشه عکس شهید خود را همراه داشت. این مادر شهید در سال ۱۳۸۹ به معراج شهدا مراجعه و درخواست نمونه گیری داشت و ما بنابر وظیفه این کار را در مهر همان سال انجام دادیم و در نوبت جهت بررسی قرار گرفت. بعد در سال ۱۳۹۲ پيگيري ها نتيجه داد. البته پیکر شهید صبوری در سال ۱۳۸۸ پیدا و تدفین شده بود. و نمونه هایی که ازاستخوان او تهیه شده بود، به علت تخریبی که دراثر گذشت زمان و فرسایش زیاد در طبیعت برای آن ایجاد شده بود، کار استخراج DNA مطلوب را بسیار سخت کرده بود و به همین دلیل، نمونه ها کاملا قابل استناد نبود. پس از آن به صورت کامپیوتری تطابق انجام شد و اطلاعات به دست آمده با مادر شهید مطابقت پیدا کرد و در تاريخ ۸ اسفند ۹۲  به ايشان اطلاع دادیم و ایشان به معراج آمدند و با لبخند رضايت اجر ومزد خستگي هاي ما را برطرف کردند. همچنین خدمت خانواده شهيد ابوطالبي كه در كهف و الشهداي كلك چال مدفون است، رسيدیم.

استخوان شهدا در معراج نگهداری می شود

دکتر تولایی در مورد وضعیت نگهداری از استخوانهای شهدا می گوید: ما قسمت كوچكي از آن ها را برداشت كرده و پيكر به معراج منتقل مي کنیم. در صورت مشخص بودن منطقه عملياتي و يگان، به خانواده ها اطلاع داده تا جهت دادن نمونه خون مراجعه كنند. در غير اين صورت ممكن است زودتر دفن شود.

امکان اشتباه میان پیکر شهدای ایرانی و عراقی وجود ندارد

این کارشناس و محقق در مورد اینکه آيا تا به حال در تشخيص نمونه اي اشتباه داشته ايد؟ مثلا نمونه متعلق به يك عراقي بوده باشد می گوید: وقتی تفحص در مناطق جنگي مشترك انجام مي شود، تيم مشتركي از ايران وعراق حضور دارند و سپس در معراج شهداي اهواز مورد بررسي مجدد قرار مي گيرند. بر اساس لباس، كفش، متعلقات و ملزومات باقي مانده تشخيص انجام مي شود. حتي ما تصوير برداري مي كنيم  وريز مشاهدات نوع ملزومات يافت شده ياداشت مي کنیم و بنا براین امکان اشتباه وجود ندارد.

گاهی اجساد شهدا سالم پیدا می شوند

گاهي جسدي با هيبت كاملا سالم به دست مي آيد كه به نوع مكان دفن بستگي دارد مثلا در يك نمكزار يا شرايط ويژه اي كه بدن حالت موميايي پيدا مي كند.

شناسایی ۱۵۰ شهید از طریق علم ژنتیک

در ابتدای کار، حتی هیچ کدام از پروتکل های کشورهای پیشگام دراین امر را در اختیار نداشتیم تا بتوانیم از طریق اینترنت و مقالات اطلاعاتی استخراج کنیم. به همین دلیل مجبور شدیم ده ها پایان نامه اجراکنیم تا  انواع روشهایی که ممکن است را به دست بیاوریم. وتقریبا از سال ۱۳۸۶ قادر به پاسخگویی بودیم به علاوه که مشکل دیگری که در سال ۱۳۹۱ مرتفع شد این بود که نرم افزار اصلی مورد نیاز را طراحی کردیم. در حوزه ژنتیکی جنایی که یک لکه خون وجود دارد و ۵ مظنون کار سختی نیست، ولی زمانی می بینیم یک پیکر شهید در اختیار است و ۱۰هزار مادر شهید، سخت است. که این نرم افزارطراحی شده و در چهارمین همایش انفورماتیک رونمایی شد که دست یابی به این نرم افزار مطلوب دست یابی به بررسی های ژنتیکی را تسریع کرد. با این حال توانسته ایم ۱۵۰ شهید را شناسایی کنیم.

منبع:پایگاه شهدای ایران