«نماینده»/علیرضا رحمانی: شفافیت به‌عنوان یکی از ابزارهای مبارزه با فساد و از اصول حکمرانی خوب بشمار می‌رود. مفهوم شفافیت به‌واسطه ظهور تکنولوژی‌های جدید و کاربرد آنها در حاکمیت تحول یافته و امروزه تعاریف مختلفی از آن ارائه می‌شود که می‌توان مجموعه آنها را ذیل عنوان «حق اطلاعاتی» مردم گنجاند. شفافیت را می‌توان دستیابی بدون مانع شهروندان به اطلاعات به‌روز، معتبر و موثق از تصمیمات و عملکرد بخش دولتی تعریف کرد.
توسعه و تقویت شفافیت پارلمانی در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از راهکارهای نظارت مردمی بر پارلمان‌ها در کشورهای مختلف مطرح شده است. این مفهوم بر ارائه اطلاعات پارلمانی به‌صورت دقیق و با قالب‌های استاندارد به‌منظور استفاده بهتر از این اطلاعات تأکید می‌کند. با ارائه اطلاعات پارلمانی نظیر اطلاعات عملکرد فردی نمایندگان و همچنین طرحها و لوایح مورد بررسی در پارلمان، مردم و نخبگان این فرصت را پیدا می‌کنند تا با فرایندهای قانونگذاری در کشور بیشتر آشنا شده و در صورت وجود دانش، زمینه و ابزار مناسب، در این فرایندها مشارکت کنند.
اطلاع مردم از فعالیت‌های نمایندگان و مجلس شورای اسلامی علاوه بر فراهم آوردن زیرساخت افزایش مشارکت عمومی در فعالیت‌ها و تصمیمات کلان ملی، به تقویت نظارت بر عملکرد نمایندگان مجلس، افزایش کارایی و اعتماد و نهایتا تقویت نظام تصمیم‌گیری خواهد انجامید. همچنین با ایجاد و تقویت شفافیت پارلمانی علاوه بر ارتقای آگاهی‌های عمومی که مورد تأکید بند دوم از اصل سوم قانون اساسی است، زمینه تحلیل ذینفعان قوانین مصوب و در نتیجه امکان مشارکت دقیق‌تر مردم، نخبگان و رسانه‌ها فراهم می‌آید.
درنتیجه با ایجاد شفافیت پارلمانی و همچنین فراهم شدن زیرساختهای لازم خارج از پارلمان، کیفیت قوانین مصوب بالاتر رفته و فرایند نظارت مجلس بر فعالیت‌های قوای مجریه و قضائیه نیز با تکیه بر ظرفیت مردم، نخبگان، رسانه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد بهبود خواهد یافت.
البته باید توجه داشت که این نتایج مثبت در صورتی حاصل می‌شوند که زیرساختهای لازم همچون رسانه‌های تخصصی و اثرگذار، نهادهای مکمل شفافیت که اطلاعات خام را تجزیه و تحلیل کنند و احزاب و تشکلهایی که واسطه بین مردم و نهادهای حاکمیتی باشند؛ جهت بررسی، انتقال و توجیه تصمیمات تخصصی وجود داشته باشند. در غیر اینصورت حتی ممکن است بعضی از شاخص‌های شفافیت پارلمان اثر عکس بر عمکرد نمایندگان داشته باشد و منجر به تصمیمات غیرکارشناسی و عوام‌پسندانه شود.
شفافیت به خودی خود راه‌حل و پاسخ مسئله‌ای نیست، بلکه ابزار و زیرساخت حل انبوهی از مسائل و رفع شبهات و ابهامهاست. بنابراین زمانی که از شفافیت عملکرد مجلس شورای اسلامی سخن به میان می‌آید، باید همواره هدف غایی، یعنی ارتقای عملکرد نهاد تقنینی کشور و تسهیل امکان نظارت عمومی مورد نظر باشد.
شفافیت پارلمانی، ارائه اطلاعات غیرمحرمانه پارلمانی به مردم با هدف در جریان قرار دادن آنها نسبت به امور پارلمان، نظارت بر نمایندگان خود در پارلمان و مشارکت در امر قانونگذاری است. شفافیت یکی از اصلی‌ترین بنیان‌ها برای ایجاد پاسخگویی در پارلمان‌ها برشمرده شده است که نیاز به آزادی اطلاعات، دسترسی عموم به اسناد و اطلاعات و ضمانت قانونی برای این دسترسی دارد. به‌صورت کلی می‌توان آثار و پیامدهای زیر را برای شفافیت پارلمانی برشمرد: افزایش نظارت همگانی، افزایش نظارت احزاب، افزایش نظارت رسانه‌ها، کاهش فساد، افزایش پاسخگویی، تصمیم‌گیری صحیح‌تر مردم برای انتخابات آینده، ایجاد زمینه برای بهبود عملکرد گروههای حامی و سمن‌ها.
مجلس شورای اسلامی دارای ساختارهای قانونی است که شفافیت در عملکرد مجلس به‌معنای شفافیت همین اجزا نیز هست. صحن مجلس رکن پایانی قانونگذاری است. مهمترین شاخص‌های مرتبط با شفافیت صحن علنی عبارتند از: انتشار دستور جلسه و تقویم کاری پیش از جلسه، انتشار مشروح مذاکرات صحن علنی، انتشار اطلاعات وضعیت طرحها و لوایح، پخش زنده اینترنتی صحن علنی مجلس و آرشیو ویدئوها، پخش زنده صوت مذاکرات صحن علنی پارلمان، انتشار خلاصه رسمی جلسات صحن علنی، انتشار تقویم کاری پارلمان، انتشار آنلاین اسامی حاضران و غایبان.
بررسی تخصصی طرحها و لوایح در مجلس شورای اسلامی، بر عهده کمیسیون‌های تخصصی مجلس است و نظر کارشناسی کمیسیون از عوامل اثرگذار بر رأی نمایندگان هنگام بررسی طرحها و لوایح در صحن است. همچنین کمیسیون می‌تواند تغییرات مورد نظر خود را در طرحها و لوایح ایجاد کرده و در موارد معدودی طبق اصل هشتادوپنج قانون اساسی، مستقیما اقدام به قانونگذاری کند. با توجه به نقش پررنگ کمیسیون‌ها در فرایند تقنین، شفافیت اطلاعات کمیسیون اعم از دسترسی به مشروح مذاکرات، صوت و فیلم جلسات و آرشیو آنها، اطلاعات مرتبط به جلسات استماع و همچنین گزارش دقیق از تحولات و مصوبات جلسات کمیسیونی، به مشارکت مردمی و افزایش کیفیت روند رسیدگی به طرح‌های در دست بررسی کمیسیون، کمک شایانی خواهد کرد.
شفافیت اطلاعات نمایندگان اعم از اطلاعاتی که مستقیما به وظایف نماینده مرتبط است و اطلاعاتی که انتشار آنها مؤید اخلاق حرفه‌ای و صلاحیت رفتاری نماینده است، به شکل‌گیری و تداوم مجلسی سالم و مسئولیت‌پذیر کمک خواهد کرد. شفافیت مواضع، آرا، طرح‌های ارائه شده توسط نماینده، توصیه‌نامه‌ها و انتشار مکتوب جزئیات سؤال و تذکرات نمایندگان منجر به ایجاد شاخص‌های کیفی و قابل سنجشی خواهد شد که مبنای ارزیابی نمایندگان قرار می‌گیرد.
در هر دوره از مجلس تعداد زیادی از فراکسیون‌های مختلف با موضوعات گوناگون تشکیل می‌شود، به هر کدام بودجه‌ای اختصاص داده می‌شود و در اوائل دوره جلساتی تشکیل می‌گردد ولی در مواردی نقش مؤثر قابل مشاهده‌ای از آنها برای مردم دیده نمی‌شود. با ایجاد شفافیت در برنامه‌ها، وظایف، اهداف تشکیل، بودجه اختصاص‌یافته و عملکرد مالی هر کدام می‌توان نظارت مؤثرتری نسبت به فراکسیون‌های مجلس ایجاد کرد.
بخش اداری مجلس شامل معاونت‌های اجرایی، قوانین و نظارت، از نظر دسترسی به اطلاعات اداری نظیر اطلاعات اسناد، مسائل مالی، منابع انسانی، ساختار اداری و رویه‌های اجرایی و همچنین ایفای نقش پشتیبانی و زیرساختی در تهیه بسترهای مناسب برای انتشار اطلاعات، نظیر تهیه سامانه‌های اطلاعاتی، از ستون‌های اصلی معماری شفافیت در مجلس شورای اسلامی به حساب می‌آیند، از این رو شفافیت بخش اداری مجلس چه در انتشار اطلاعات در اختیار و چه در تهیه زیرساختهای لازم نظیر صفحه شفافیت و پرتال داده باز، یا دفاتر خدمات و ارتباط محلی، ضروری است.
شفافیت رویه‌ها در نهادهای اقماری مجلس (مرکز پژوهشهای مجلس و دیوان محاسبات) در تکمیل پازل شفافیت مجلس شورای اسلامی نقش مهمی دارد. مؤلفه‌های مشترک شفافیت این نهادها مانند: انتشار قراردادهای کلیه پروژه‌های علمی، گزارش‌های بودجه و هزینه‌های نهادهای مرتبط با مجلس، انتشار اطلاعات تعداد کارکنان، محققان، حقوق و مزایای آنها.
البته انتشار اطلاعات پارلمانی در تمامی مؤلفه‌های فوق، هنگامی شفافیت پارلمانی قلمداد می‌شود که این اطلاعات با استانداردهای ارائه داده، مطابقت پیدا کند. به‌عبارت دیگر هرگونه انتشار اطلاعات، زمانی به شفافیت منجر خواهد شد که اطلاعات مذکور، قابل تحلیل و خوانش توسط ماشین بوده و از مجوزهای داده باز و آزاد برخوردار باشد.
پیمودن مسیر شفافیت در مجلس شورای اسلامی، با موانع ساختاری زیادی روبه‌رو است که رفع آنها برای تحقق شفافیت در مجلس ضروری است. لازم به توضیح است که رسیدن به شفافیت ایدئال باید به مرور زمان و به‌صورت مرحله‌ای و گام به گام رخ دهد، زیرا تغییر وضع موجود به سمت شفافیت بیشتر، یک تغییر بنیادین در نحوه حکمرانی پارلمانی است. در این تغییر بنیادین نوع نگاه به مردم متفاوت شده و از این جهت است که اطلاعات عملکردی مجلس و نمایندگان با جزئیات در اختیار مردم قرار داده می‌شود. طبعا این تغییر بزرگ نیازمند فرهنگسازی بین مسئولان و مردم است.
تغییر رویه‌های انجام کار در مجلس به‌گونه‌ای که قابلیت ثبت داشته باشند، حذف کاغذ و عامل انسانی از بسیاری از فرایندهای گردش کار، ایجاد سامانه‌هایی برای ثبت دقیق و تا حد ممکن خودکار اطلاعات، تصویب قوانین مرتبط با انتشار اطلاعات در قالب‌های استاندارد و به‌روز، تدارک سامانه‌های دقیق و کاربرپسند انتشار اطلاعات، توجیه مردم و رسانه‌ها در نحوه استفاده از این اطلاعات و پیشگیری حداکثری از سوءاستفاده‌های ممکن، همه و همه مراحلی است که انجام آنها پیش‌نیاز رسیدن به سطح ایدئال شفافیت پارلمانی است.