«نماینده» مالک شریعتی نیاسر*: فقدان زیرساخت‌های مناسب جهت پالایش نفت خام در صنایع پالایش و پتروشیمی کشور، گزینه‌های محدودی را برای به مصرف رساندن نفت خام در داخل پیش‌ روی کشور قرار داده است. از طرف دیگر، تکیۀ بیش‌ازحد اقتصاد کشور به درآمدهای سهل‌الوصول فروش نفت خام، ابزار مناسبی در اختیار دشمنان کشور قرار داده است تا با محدود کردن دسترسی ایران به این درآمدها، به کشور فشار وارد کنند.

به‌منظور مقابله با تحریم‌ها و جلوگیری از فشارهای ناشی از آن بر کشور، به‌طورکلی باید به دنبال راهکارهایی برویم که با اجرای آن‌ها بتوان کشور را در مقابل تحریم‌های اعمالی، بیمه کرده و درواقع آن‌ها را بی‌اثر کنیم. البته متأسفانه عمدۀ این راهکارها زمان‌بر بوده و اجرای آن‌ها نیازمند زیرساخت‌ها و مقدماتی است.

به‌عنوان‌مثال ساخت پالایشگاه در داخل کشور یکی از راهکارهای اساسی بی‌اثر نمودن تحریم فروش نفت خام است، اما در کوتاه‌مدت نمی‌تواند مسئله کاهش درآمدهای حاصل از نفت را جبران کند. البته با توجه به اهمیت مقاوم نمودن اقتصاد کشور در برابر تحریم‌ها، آغاز اجرای راهکارهای بلندمدت از هم‌اکنون حائز اهمیت است؛ اما در مقابل برای عبور از شرایط دشوار تحریم‌ها در کوتاه‌مدت و هم‌چنین جلوگیری از به وجود آمدن بحران در اقتصاد کشور، لازم است راهکارهایی ارائه شود تا با اجرای آن‌ها در کوتاه‌مدت بتوان از شرایط تحریم عبور کرد.

نفت خام و بازار جهانی آن دارای ویژگی‌هایی است که امکان شناسایی و اعمال‌نفوذ در آن توسط امریکا وجود دارد. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

۱. محدود و مشخص بودن مصرف‌کنندگان به‌ نحوی‌ است که امریکا می‌تواند با زیر نظر گرفتن خریداران و تهدید آن‌ها، مانع خرید نفت ایران ‌شود.

۲. از طرفی حجم بالای محموله‌های نفت خام، رصد نفت‌کش‌های بزرگ ایران را آسان نموده و از طرف دیگر تراکنش‌های بانکی مربوطه که در ارقام بزرگ در سیستم بانکی انجام می‌شود، به‌راحتی امکان شناسایی خریداران و بلوکه کردن مبادلات بانکی و کشتی‌رانی را فراهم می‌کند.

۳. ویژگی ذاتی نفت خام هر کشور امکان شناسایی و تفکیک نفت خام ایران از نفت خام سایر کشورها را میسر کرده است که با انجام آزمایش‌های ژئوشیمیایی بر روی هر نفت با رصد محموله‌ها در گلوگاه‌ها و بنادر تجاری توسط امریکا قابل انجام است.

برای حل این معضل راهکارهایی وجود دارد.

راهکار اول: امضای قرارداد پالایش نفت خام با دیگر کشورها و ایجاد مقاصد صادراتی طویل‌المدت

فروش محموله‌های نفت خام و تسویه مالی مابه‌ازای آن، شکل معمول قراردادهای خرید و فروش نفت مابین فروشندگان نفت خام و پالایشگاه‌ها است که در حال حاضر کشور ما نیز از این شکل در معاملات نفتی خود بهره می‌برد؛ اما در کنار این مدل معمول، مدل قراردادی دیگری تحت عنوان قرارداد پالایش (Processing Agreement) نیز مرسوم است که فروشنده نفت، طبق این قرارداد در ازای نفت خام تحویلی به پالایشگاه، مقدار مشخصی فرآورده تحویل و خود به فروش این فرآورده‌ها اقدام می‌کند.

این نوع قرارداد از دو منظر برای کشور دارای مزیت خواهد بود. اولین و مهم‌ترین مزیت این مدل از قراردادها در دوران تحریم، حذف تراکنش‌های بزرگ مالی در سیستم بانکی در معاملات نفت خام است. چرا که در این روش هیچ‌گونه نقل‌وانتقال پول در ارقام بالا بین ایران و پالایشگاه صورت نمی‌گیرد. به همین دلیل ریسک معامله به‌شدت کاهش پیدا خواهد کرد و پالایشگاه‌های دنیا ترغیب خواهند شد با ایران وارد معامله شوند.

دومین مزیت استفاده از این روش امکان فروش فرآورده‌های نفتی در ابعاد کوچک و همچنین گسترش بازار و امکان ارزآوری برای کشور است. چراکه بازار فرآورده محدودیت‌های گفته‌شده در بازار نفت را ندارد؛ یعنی فرآورده نه شناسنامه مشخصی دارد، نه دارای محدودیت در خریداران است و نه الزامی هست که با حجم بزرگ فروخته شود.

راهکار دوم: ترکیب نفت مخازن مختلف کشور و ایجاد ترکیب جدید نفت خام

یکی از روش‌هایی که با استفاده از آن می‌توان شناسنامه نفت را تغییر داد و مشتریان محدود نفت خام کشور را گسترش داد، ترکیب نفت مخازن مختلف کشور است. خوشبختانه به لحاظ تنوع نفت خام تولیدی، کشور در وضعیت مناسبی برخوردار است و با ترکیب نفت خام آن مخازن با درصدهای مختلف، می‌توان نفت خامی با شناسنامه جدید به دست آورد و عملاً امکان رصد نفت کشور را تا حد زیادی کاهش داد.

سازوکار فعلی فروش نفت خام کشور، انعطاف لازم جهت فعالیت در شرایط تحریم را ندارد، مشتریان نفت کشور به چند مشتری سنتی محدود هستند و این مشتریان نیز مشخص و اندک‌اند؛ چراکه این پالایشگاه‌ها به دلیل سازگاری بیشتر واحد پالایشی خود با نفت ایران اقدام به خرید نفت از ایران می‌کنند؛ اما با ترکیب نفت مخازن مختلف کشور، فرآیند فروش نفت خام کشور معکوس می‌شود و امکان عرضه نفت از سوی ایران به سایر پالایشگاه‌ها نیز فراهم خواهد شد و فروش نفت خام انعطاف‌پذیر خواهد گردید.

راهکار سوم: عرضه پایدار نفت در بورس انرژی و عدم اکتفا به روش‌های سنتی فروش

با برنامه‌ریزی دقیق در مجلس آینده می‌بایست:

- وزارت نفت مکلف شود به مدت ۵ سال، معادل حداقل ۵ درصد از حجم صادرات هر یک از محصولات نفت خام و میعانات گازی خود را به‌صورت هفتگی در بورس انرژی عرضه کند.

- وزارت اقتصاد مکلف شود زیرساخت لازم برای تسویه کامل ارزش محموله به‌صورت ریالی را فراهم و نرخ ارز مورد نیاز برای تعیین قیمت پایه ریالی را برابر با نرخ ارز سامانه سنا تعیین کند.

- وزارت نفت مکلف شود محموله‌های نفت خام و میعانات گازی را در قالب حواله‌های بی‌نام هزار بشکه‌ای در بورس انرژی عرضه کند.

- وزارت اقتصاد مکلف شود زمینه لازم برای معاملات ثانویه این حواله‌ها را تعیین کند.

*کارشناس سیاست‌گذاری انرژی و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه نیرو