به گزارش «نماینده»، دوازدهمین برنامه «ضیافت» به موضوع «ترجمه قرآن» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی سه شنبه شب ۳۱ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.
«غلامعلی حدادعادل» رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقدمه بحث درباره ضرورت ترجمه قرآن گفت: ترجمه قرآن داستان طولانی دارد؛ از همان ابتدای نزول وحی در زمان پیامبر (ص) کسانی بودند که زبان شأن عربی نبود و مسلمان شدند و صحبت از این بود که قرآن چگونه به این افراد منتقل شود. بارزترین چهره در این مورد، سلمان فارسی بود و او جزو کسانی است که در تاریخ ترجمه قرآن، نامش بر سر زبان‌ها است.
وی بیان کرد: مساله تعجب‌آور در آن دوران این است که از آغاز، یک عده از فقها و علمای دین، ترجمه‌های قرآن را جایز نمی‌دانستند و معتقد بودند ترجمه قرآن حرام است. وقتی این صحبت‌ها را می‌شنویم و بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم این حرف گرچه سطحی است اما انگیزه و دغدغه‌ای پشت آن است و این افرادی که مخالف ترجمه بودند، عربی بودن را ذات قرآن می‌دانستند. انگار وقتی زبان عربی از قرآن گرفته شود، قرآن دیگر قرآن نیست. درست مثل اینکه در ارتش، معتقد باشید همه افراد باید با لباس نظامی باشند و سرلشگری که بدون لباس ارتشی بجنگد، سرلشگر نیست.
*اولین ترجمه قرآن
حدادعادل به موافقان ترجمه قرآن اشاره کرد و افزود: در آن زمان، موافقان ترجمه قرآن معتقد بودند که قرآن متعلق به همه مردم زمین است و حتی بیان می‌کردند خطاب قرآن به همه مردم جهان است و وقتی همه زبان عربی نمی‌دانند، نباید از این کتاب آسمانی محروم بمانند.
وی در ادامه توضیح داد: نکته مهم این است که این مناقشه در میان علمای اهل سنت وجود داشت و در بین علمای امامیه یا شیعه چنین بحثی سابقه ندارد. این مناقشه تا میانه قرن چهارم ادامه داشت. در زمان امیر نوح بن منصور سامانی، ترجمه قرآن به دست آمد؛ مردم خراسان تقاضای ترجمه قرآن داشتند و نوح بن سامانی نامه‌ای برای علمای خراسان که اهل سنت بودند، می‌نویسد و چاره جویی می‌کند و آنها نیز اجازه به ترجمه می‌دهند. این ترجمه قرآن، به ترجمه تفسیر طبری معروف است که البته برخی آن را ترجمه رسمی یا استاندارد نامیدند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تاکید بر اینکه اولین زبانی که قرآن به آن ترجمه شده، فارسی است، گفت: اولین زبانی که قرآن به آن ترجمه شده، زبان فارسی است و اگر می‌گوئیم زبان فارسی، زبان دوم جهان اسلام است، پر بیراه نگفتیم. در آن زمان ترجمه کار آسانی نبود و امروز هم بعد از ۱۴۰۰ سال، کار آسانی نیست. سلمان فارسی اولین کسی بود که سوره حمد را به زبان فارسی ترجمه کرد. زبان فارسی به قدری قدرتمند بود که قرآن حدود ۵۰ سال قبل از سرودن شاهنامه، ترجمه شده است که «خدانامه» نامیده شد. این ترجمه، گنجینه‌ای برای زبان فارسی به حساب می‌آید و بابی برای ترجمه‌های دیگر شده است.
وی بیان کرد: نوعاً علما قائل به خواندن نماز به زبانی غیر عربی نیستند. اما امروز اجماعی در مجاز بودن ترجمه قرآن بین اهل تسنن و شیعه صورت گرفته است؛ منتها هیچ مترجمی مدعی نیست ترجمه‌اش، قرآن است؛ چراکه قرآن همانی است که به زبان عربی نازل شده و به همین جهت توصیه می‌شود ترجمه از قرآن جدا نباشد و در ایران نیز، مقامات رسمی این مورد را روا نمی‌دانند. به نظر من نیز ترجمه باید در ذیل قرآن باشد.
*روند ترجمه فارسی قرآن
حدادعادل با بیان اینکه وسواس مترجمان ابتدایی قرآن بسیار بود، گفت: مترجمانی که در خدمت نوح بن منصور نشستند و قرآن را به فارسی برگرداندند، معادل دقیق کلمات را ثبت کردند مبادا ساختار قرآن به هم بریزد. تنها دغدغه آنها این بود که معادلات دقیق فارسی پیدا کنند و به همین دلیل، گنجینه‌ای از زبان فارسی را تثبیت کردند اما از نظر ساختار زبان فارسی تابع نحو عربی بودند. همچنین این ترجمه معروف، الگو و سرمشقی برای مترجمان بعدی شد و مترجمان بعدی که قرآن را ترجمه کردند نیز در همان چارچوب اولیه حرکت کردند و کسی جرأت نمی‌کرد این پارادایم را کنار بگذارد و ترجمه جدیدی ارائه دهد.
وی در توضیح روند ترجمه قرآن از ابتدا تاکنون بیان کرد: ترجمه‌ها از آن زمان به بعد، به سمت آمیختگی با زبان عربی رفته است؛ به این صورت که ۹۰ درصد ترجمه‌های اولیه، منطبق با واژه‌های فارسی بوده اما به تدریج واژه‌های عربی جایگزین شدند اما برخلاف اینکه ترجمه واژه‌ها عربی شده، نحو و ساختار به سمت فارسی رفته است. این روند ادامه داشته تا حدود ۹۰ سال پیش، یعنی بعد از مشروطه که زبان فارسی نوعی سادگی پیدا کرد. در این دوران الگوی نویسندگی ساده شد و مدتی در فضاهای روشنفکری و دانشگاهی این سیر ادامه یافت و زمانی که نوبت به ترجمه قرآن رسید، اولین کسی که جرأت این سنت شکنی را داشت و ترجمه روان به دور از حکومت نحو عربی در فارسی را عرضه کرد، مرحوم الهی قمشه ای بود که باید او را پدر همه مترجمان قرآن در دوران معاصر دانست.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ترجمه قرآن امروز یک جریان به حساب می‌آید و نکته مهم این است که با انقلاب اسلامی، انقلابی در ترجمه قرآن ایجاد شد و حداقل در ۴۰ سال گذشته، ۴۰ بار قرآن به فارسی ترجمه شده است و ترجمه قرآن به سمت زبان امروزی می‌رود.
*۹۵ درصد مردم معنای عربی قرآن را متوجه نمی‌شوند
وی در ادامه درباره لزوم ترجمه قرآن در جامعه امروز ایران بیان کرد: مساله ما این است که بعد از انقلاب کشور به سمت اسلامی شدن رفته است؛ فعالیت‌های قرآنی پس از انقلاب اسلامی قوت گرفتند اما حدود ۹۵ درصد مردم امروز ایران معنای عربی قرآن را متوجه نمی‌شوند. بنابراین از جامعه‌ای که رابطه اش با قرآن این باشد، چه انتظاری وجود دارد. این روند برخلاف اتفاقی است که یک قرن پس از ظهور پیامبر (ص) در جهان اسلام رخ داد که تحول و تمدن در سایه برکت قرآن حاصل شده بود. طوایف قرآنی چنان روحی را در جامعه دمیدند که ثمرات آن هنوز هم دیده می‌شود. قرآن زیاد خوانده می‌شود اما باید فکری به حال فهمیدن آن کنیم.
حدادعادل در مورد مشکلات ترجمه‌های قرآن گفت: با بسیاری از ترجمه‌ها مواجه بودم که روان نیستند. شاید مترجمان به دلیل اطلاعات بالای تفسیری شأن و کم نگذاشتن در ترجمه، از عباراتی در ترجمه استفاده می‌کردند برای مثال یکی از عیب‌های ترجمه الهی قمشه‌ای پرانتزهای طولانی است که در میانه آیه‌ها آورده شده است و این وسواس، ترجمه‌ها را از ریخت می‌اندازد. این ترجمه‌ها به ضرر قرآن تمام می‌شود یعنی آنقدر احتیاط دارد که جایی برای فصاحت نگذاشتند.
این مترجم قرآن افزود: البته باید بگویم این طور نیست که من اولین کسی بودم که این نکته را متوجه شدم، بسیاری از مترجمان قبل و بعد از انقلاب، در نظر داشتند ترجمه فصیحی از قرآن ارائه کنند و بنده هم یکی از آنها هستم اما من مثل آرش کمانگیر که هر چه توان و رمق داشت در پرتاب تیرش گذاشت، من هم هر چه بضاعت داشتم در این ترجمه گذاشتم و ۹ سال وقت صرف آن کردم، با این نیت که باسوادهای امروز اگر این قرآن عربی را متوجه نشدند، با ترجمه‌ای روان و ساده روبرو شوند و نمی‌دانم چقدر در این راه موفق بودم.
وی با اشاره به خاطره‌ای از مقام معظم رهبری درباره توجه ایشان به زبان فارسی، گفت: حدود سال ۷۲ در سفری به سوی مشهد بودیم که ایشان مطرح کردند که چرا ترجمه قرآن در محافل خوانده نمی‌شود؟ این دغدغه ایشان، سوالی بود که همیشه همراهم بود و پس از آن از خدا خواستم توفیق پیدا کنم ترجمه‌ای از قرآن تهیه کنم که روان و قابل فهم باشد. در میانه راه ترجمه بودم که رئیس مجلس شورای اسلامی شدم و در ابتدای مراسم مجلس، سنت قرائت ترجمه قرآن را نیز قرار دادم و هنوز هم ادامه دارد. ترجمه خوانی را با این نیت قرار دادم که این سنت در همه محافل کشور رایج شود. امیدوارم در ایران ترجمه خوانی سنت و به عنوان یک عادت و فرهنگ تبدیل شود.
حدادعادل درباره نقش رسانه ملی در فهم قرآن به مردم گفت: توجه صداوسیما در نمایش ترجمه قرآن به صورت زیرنویس خوب است اما کافی نیست. در این مسیر، صدا و سیما از من خواست که ۶۰۴ صفحه ترجمه شده را با آهنگی که خودم باید بخوانم، بیان کنم و بنده همه این ترجمه را خواندم و شبکه افق قبل از اذان مغرب و رادیو فرهنگ نیز قبل از آغاز برنامه اش، این ترجمه را پخش می‌کنند.
در پایان برنامه، حدادعادل، بخشی از ترجمه سوره نور را در دو نسخه ترجمه خودش و ترجمه تفسیر طبری، اولین ترجمه قرآن به زبان فارسی، قرائت کرد. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که با فهم قرآن، عمل به قرآن ترویج پیدا کند و سبک زندگی اسلامی پیدا کنیم تا مسلمانی‌مان سطحی نباشد.
«ضیافت» محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان، هرشب ساعت ۲۳ به صورت زنده از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.