ماهنامه«نماینده»/ صنعت داروسازی ایران با در اختیار داشتن بیش از ۹۶ درصد از سهم داروی مصرفی کشور وضعیت مطلوبی ندارد و همواره با مشکلات عدیده‌ای در مسیر تولید دارو مواجه است. این درحالی‌است که سال ۹۷ به‌عنوان سال حمایت از کالای ایرانی نام‌گذاری شده و انتظار می‌رود، داروی ایرانی بیش‌ازپیش مورد حمایت مسئولان امر در نظام سلامت قرار گیرد.
درحالی‌که صنعت داروسازی ایران، سهم بالایی از بازار دارویی کشورمان را بر عهده دارد و قریب به ۹۶ درصد داروی مصرفی در داخل تولید می‌شود، اما به لحاظ ریالی و ارزی، وضعیت خوشایندی ندارد و ازهمین‌رو، گلایه‌های تولیدکنندگان دارو را به همراه داشته است. اولین و حیاتی‌ترین موضوع، وضعیت مطالبات شرکت‌های دارویی است که سال گذشته در بدترین شرایط سپری شد؛ به‌طوری‌که از سال ۹۶ به‌عنوان بحرانی‌ترین سال مالی در صنعت دارو نام برده شد.
*بحران جدی در تأمین زنجیرۀ دارو
اما جنجال زمانی شدت گرفت که اعلام شد این شرکت‌ها با اینکه مادۀ اولیه و محصول نهایی دارو را در اختیار بیمارستان‌ها و داروخانه‌ها قرار داده‌اند، اما برای دریافت بدهی‌شان و واردات دارو مشکل دارند. قرار بر این بود بعد از اجرای طرح تحول نظام سلامت و کاهش پرداختی از جیب مردم، پول دارو و خدمات درمانی بیماران از بودجه و منابع مالی طرح تحول پرداخت شود و با اینکه خود مسئولان دولت، نسبت به پرداخت مطالبات دارو و تجهیزات پزشکی از سوی سازمان‌های بیمه‌گر تأکید دارند اما چندی پیش خبرها حاکی از این بود که هم‌اینک در کنار شروع تحریم‌ها چنانچه شرکت‌های واردکننده و تولیدکننده دارو که حدود 4 هزار میلیارد تومان از بیمه‌ها طلب دارند نتوانند پول مادۀ اولیه و محصول نهایی دارو را تأمین کنند باید منتظر بحران جدی در تأمین زنجیرۀ دارو باشیم.
در کنار ماجرای کمبود نقدینگی و مشکل سازمان‌های بیمه‌گر، یک عضو هیئت‌مدیرۀ سندیکای تولیدکنندگان داروهای انسانی به عواقب تحریم‌های آمریکا علیه ایران اشاره کرد و گفت: «اگر شرکت‌های دارویی نتوانند مواد اولیه و محصول نهایی دارو را تهیه کنند به‌زودی و با شروع تحریم‌ها زنجیره تأمین دارو به‌مراتب بیشتر از سال 91 آسیب خواهد دید.»
از سوی دیگر فعالان حوزۀ صنعت دارو نیز از تعطیلی برخی خطوط دارو به‌ویژه بخش سرم‌سازی، خطوط اسپری تنفسی، داروهای آنتی‌وایرال و تزریقی هم خبر می‌دهند. علاوه‌براین تحلیلگران اقتصاد دارویی معتقدند زنجیرۀ تأمین کشور به دنبال تشدید تحریم‌ها و عدم واردات مواد اولیه و محصول نهایی ظرف مدت 3 تا 4 ماه آینده با مشکل جدی مواجه خواهد شد. بااین‌حال راهکار آنها برای مقابله با تبعات و تأثیر منفی اعمال تحریم‌ها از نیمۀ دوم امسال، تزریق طلب شرکت‌های واردکننده و تولیدکننده دارو است.
اعضای سندیکای واردکنندگان دارو از اینکه شرکت‌های تولید دارو چک‌هایشان را با تأخیر 9 ماه از بیمه‌ها وصول می‌کنند، تولیدکننده‌ها دپوی مادۀ اولیۀ تولید دارو و مواد بسته‌بندی ندارند، کالاهایشان از گمرک ترخیص نمی‌شود، صرافی‌های بانک‌های خصوصی جوابگوی تأمین ارز موردنیازشان نیستند و از همه مهم‌تر بانک‌های جهانی به‌واسطه تحریم‌ها پول دارو را از بقیه کالاها تفکیک نمی‌کنند، همواره ابراز نگرانی می‌کنند.
*و اما تأثیر تحریم‌ها
بعد از روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ بود که موضوع تحریم‌ها شکل جدی به خود گرفت و به دنبال آن نرخ ارز به یک‌باره دچار نوسان شد. هرچند در همان روزها مسئولان وزارت بهداشت به‌صراحت تأکید کردند که 95 درصد داروی مصرفی تولید داخل است و قرار نیست هیچ مشکلی در تأمین دارو به وجود بیاید اما مشاهدات میدانی در داروخانه‌های دولتی تهران حکایت از آشفتگی بازار دارو در چند ماه اخیر دارد.
چندی پیش وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اجلاس رؤسای دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز از اوضاع نگران‌کننده بعد از آبان‌ماه سخن به میان آورد و آبان‌ماه را روز مبادا خواند. علاوه‌براین خبرها آن‌هم از زبان وزیر بهداشت، گزارش‌هایی نیز حاکی از کمبود دارو خصوصاً داروهای مربوط به سرطان و شیمی‌درمانی در داروخانه‌های توزیع داروهای خاص است که مراجعان را با مشکلات و نگرانی‌هایی مواجه ساخته بود.
*رسیدن داروهای سرطان به آخر خط
دراین‌باره «حسین فودازی» عضو انجمن رادیوتراپی انکولوژی ایران در رابطه با نگرانی بیماران سرطانی و پزشکان آنها برای استفاده از داروهای شیمی‌درمانی تولید داخل گفت: «وزارت بهداشت اعلام می‌کند که هیچ مشکلی در رابطه با دارو وجود ندارد، اما مسئله این است که حتی بیشتر از ۹۰ درصد از برخی داروها در داخل تولیدشده و اغلب داروها دیگر وارد نمی‌شوند.»
وی افزود: «داروی شیمی‌درمانی برای اینکه سندیت استفاده را کسب کند، باید مطالعات آزمایشگاهی را طی کند. در اینکه آیا این مطالعات آزمایشگاهی برای داروهای شیمیایی تولید داخل انجام گرفته یا خیر، تردید وجود دارد. مطالعات آزمایشگاهی باید در مراکز دانشگاه‌ها با کمک انجمن‌های علمی درگیر با سرطان صورت گیرد و درواقع مجوزهای لازم را بعد از طی این مطالعات کسب کنند، مطالعاتی که اثربخشی دارو را مشخص می‌کند.»
عضو انجمن رادیوتراپی انکولوژی ایران تصریح کرد: «داروی سرطان با داروی سرماخوردگی متفاوت است. داروی سرماخوردگی حتی اگر اثر نکند، فرد پس از یک هفته رو به بهبود می‌رود، اما داروی سرطان به این صورت نیست، اگر اثر نکند فرد می‌میرد و اگر عوارض آن زیاد باشد، عارضه ایجاد می‌کند؛ بنابراین تولید این دست داروها با داروهای معمولی در تمام دنیا متفاوت است و به همین خاطر این داروها گران هستند، چراکه تولید آنها هزینه‌بر است.»
هرچند مسئولان وزارت بهداشت به‌صراحت تأکید کردند که 95 درصد داروی مصرفی تولید داخل است و قرار نیست هیچ مشکلی در تأمین دارو به وجود بیاید اما مشاهدات میدانی در داروخانه‌های دولتی تهران حکایت از آشفتگی بازار دارو در چند ماه اخیر دارد
* احتکار حتی برای بیماران خاص
بر کسی پوشیده نیست که وضعیت دارو در کشور نیازمند رسیدگی است، چراکه دارو به‌عنوان یک کالای استراتژیک برای ادامۀ حیات جامعه ضروری است. هم‌اکنون برخی از بخش‌های بهداشت و درمان کشور متأثر از تحولات بازار است و در این زمینه شاهد کمبود دارو، احتکار دارو و نارضایتی برخی از بیماران هستیم.
به‌عنوان‌مثال مسئولان انجمن‌های برخی بیماری‌های خاص می‌گویند با مشکل تأمین بعضی داروها در کشور روبه‌رو هستیم و بسیاری از داروهای هموفیلی و تالاسمی درحال‌حاضر دچار کمبود هستند و بعضاً خبرهایی از پخش نشدن این داروها و کمبود آنها در برخی استان‌های کشور به گوش می‌رسد.
یونس عرب، رئیس انجمن تالاسمی درخصوص مشکل کمبود دارو برای بیماران تالاسمی گفت: «اگر داروها در احتکار نیست؛ پس کجاست که هزینه‌ها این‌قدر افزایش پیداکرده است؟! یا شرکت‌های داخلی تولید را متوقف کرده‌اند، ارز به آنها تخصیص داده نمی‌شود یا کار بانکی برای آنها امکان‌پذیر نیست تا انتقال ارز انجام دهند که از کشورهای دیگر مواد اولیه تهیه کنند و یا دارو وارد کنند. در بسیاری از موارد هم با مشکل نقدینگی ارزی مواجه هستیم.»
*آمارها چه می‌گویند؟
آمار منتشر شده در ۵ ماهۀ اول سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد ایران از بیش از ۵۰ کشور دنیا محصولات دارویی وارد کرده است و بیشترین حجم واردات از کشورهای اروپایی انجام شده است. طبق آمار اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، واردات محصولات دارویی ایران در ۵ ماهۀ سال ۱۳۹۶ به میزان ۱۶.۴۰۴.۳۷۷.۹۷۲.۵۸۲ ریال معادل ۵۰۴.۹۹۱.۲۰۰ دلار بوده است. همچنین صادرات محصولات دارویی ایران در ۵ ماهۀ سال ۱۳۹۶ میزان ۱.۸۱۴.۴۲۰.۳۷۳.۳۲۵ ریال معادل ۵۵.۶۷۲.۴۳۳ دلار بوده است. تراز تجاری ایران در گروه محصولات دارویی در ۵ ماهۀ سال ۱۳۹۶ منفی است. میزان واردات این محصول راهبردی از صادرات آن بیشتر بوده است.
در بین گروه‌های کالایی مختلف، گروه محصولات دارویی هفتمین گروه عمدۀ وارداتی در ۵ ماهۀ سال ۹۶ بوده است که این مقدار به ارزش ۳۸۷ میلیون دلار بوده و درصد تغییرات آن نسبت به ۵ ماهۀ سال ۱۳۹۵ منفی است.
در گروه محصولات دارویی نیز مکمل‌های دارویی برای خرده‌فروشی که تولید داخلی مشابه ندارند، با شمارۀ تعرفۀ ۳۰۰۴۹۰۹۰ با میزان ۱۰.۵۳۶.۳۶۵ میلیون دلار، بیشترین سهم را در واردات به خود اختصاص دادند. البته ارزش واردات در ۶ ماهۀ اول سال ۹۴، میزان ۵۳۲ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال ۹۳، حدود ۵ درصد رشد داشته است. به‌این‌ترتیب می‌توان گفت در سال ۹۳ واردات داروی کشور نسبت به سال پیش از آن کاهش داشته است که بخشی از آن به تحریم‌ها برمی‌گردد.
آمار اتاق بازرگانی تهران حاکی از آن است که کشورمان در سال گذشته از ۵۰ کشور، انواع محصولات دارویی وارد کرده است. آلمان با ۵۰۴.۹۸۸.۰۸۲ میلیون دلار بزرگ‌ترین صادرکننده محصولات دارویی به ایران است. دانمارک با ۴۷۴.۱۲۰.۷۵۹ میلیون دلار، سوئیس با ۴۵۶.۲۴۵.۴۸۳ میلیون دلار، فرانسه با ۳۹۶.۱۳۰.۸۴۹ میلیون دلار به‌این‌ترتیب دوم، سوم و چهارم شدند.
واردات دارو به ایران طی سال‌های ۱۳۹۳-۱۳۸۰ روندی صعودی داشته و در سال ۱۳۹۳ به ۴۲۴۷ میلیارد ریال رسیده است و همچنین این روند صعودی واردات دارو تا سال ۹۶ ادامه داشته است.
در همین حال، سیدحسن هاشمی وزیر بهداشت در واکنش به عدم توفیق شرکت‌های داخلی در صادرات دارو، موضوع بازاریابی را مورداشاره قرار داده و گفته بود: «در موضوع ثبت دارو در خارج از کشور خیلی کارشده اما متأسفانه صنعت داروسازی ما بازاریابی را بلد نیست.»
این موضوع را، سیدفرشاد حسینی شیرازی رئیس مرکز تحقیقات دارویی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، نیز مورد تأکید قرار داده و گفته است: «برای موفقیت در صنعت داروسازی کشور باید به رقابت‌های دارویی، استانداردسازی و عرضۀ محصول در سطح بین‌الملل توجه کنیم.»
واردکنندگان از اینکه شرکت‌های تولید دارو چک‌هایشان را با تأخیر 9 ماه از بیمه‌ها وصول می‌کنند، تولیدکننده‌ها دپوی مادۀ اولیۀ تولید دارو و مواد بسته‌بندی ندارند، کالاهایشان از گمرک ترخیص نمی‌شود، صرافی‌های بانک‌های خصوصی جوابگوی تأمین ارز موردنیازشان نیستند و از همه مهم‌تر بانک‌های جهانی به‌واسطه تحریم‌ها پول دارو را از بقیه کالاها تفکیک نمی‌کنند، همواره ابراز نگرانی می‌کنند
*راهکار چیست؟
در ماه‌های اخیر به دلایل مختلف شاهد تحولات در بخش درمان و دارو بوده‌ایم. باید توجه داشت که بخش قابل‌توجهی از نگرانی‌ها به دلیل هول و هراس‌هایی است که از سوی دلالان به جامعه منتقل می‌شد
یک عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس دربارۀ اولویت‌های بخش درمان گفت: «مسئلۀ دارو یکی از دغدغه‌های بخش بهداشت و درمان کشور است.» حیدرعلی عابدی در ادامه تصریح کرد: «تاکنون جلسات متعدد در کمیسیون بهداشت و درمان مجلس دربارۀ وضعیت دارو و صنعت دارو برگزارشده و قرار است بیمۀ سلامت، بیمۀ تأمین اجتماعی و سازمان مدیریت و برنامه‌وبودجه به کمک وضعیت دارو آمده تا بتوان تمهیدات لازم را برای این حوزه اندیشید تا دیگر در این زمینه کمبودی وجود نداشته باشد.»
وی افزود: «ممکن است کاهش نقدینگی برای واردات دارو و کالاهای ضروری تأثیرات مخرب به دنبال داشته باشد. به گفتۀ او از زمانی که مسئلۀ تحریم‌ها مطرح‌شده، از وزیر بهداشت انتظار می‌رود تا با اتخاذ تدابیری کمبودی مشاهده نشود.»
این نماینده مجلس تأکید کرد: «از وزارت بهداشت و درمان انتظار می‌رود با اتخاذ سیاست‌های کارآمد، نقدینگی شرکت‌های دارو و نقدینگی کارخانه‌های داروسازی داخلی را افزایش دهد. از سوی دیگر به دلیل اینکه دولت توجه ویژه‌ای به بحث طرح تحول سلامت دارد، انتظار می‌رود بودجۀ موردنظر با ارزان‌ترین نرخ ارز در اختیار شرکت‌های دارویی قرار گیرد تا آنها بتوانند به‌موقع مسائل دارویی را حل‌وفصل کنند.»
امید آن می‌رود وزارت بهداشت با شرکت‌های تولیدکنندۀ دارو تعامل جدی داشته باشد و شرایط ویژۀ زمان تحریم را مدنظر قرار دهند. به‌طور حتم تا پیش از آغاز تحریم‌ها باید فکری اساسی برای کاهش هرگونه مشکل کرده و تمهیدات لازم را فراهم کنند.