به گزارش «نماینده»، «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا در حالی که سه‌شنبه دو هفته پیش می‌توانست به‌راحتی توافق هسته‌ای «برجام» را ــ که بارها از آن با عنوان «توافق بد»، «توافق فاجعه‌بار» و «توافق وحشتناک» یاد کرده بود ــ به‌طور کامل لغو و تمامی تحریم‌های بین‌المللی اعم از تحریم‌های موشکی علیه ایران را ابقا کند، از انجام این کار خودداری کرد تا حفظ آن را به برچیدنش ترجیح دهد.
گزینه‌های ترامپ برای خروج از برجام
همان‌طور که قبلاً تسنیم، گزارش داده بود ترامپ برای آغاز فرایند خروج از برجام چند گزینه در اختیار داشت:
استفاده از بندهای موجود در «قانون بررسی توافق هسته‌ای ایران، ۲۰۱۵» یا قانون «اینارا» برای متوقف کردن تعهدات آمریکا در برجام؛
خودداری از تعلیق تحریم‌های چهار قانون مختلف آمریکا که بعد از اجرای برجام رفع شده بودند و احیای تحریم‌های یکجانبه مرتبط با آنها؛
بازگرداندن تحریم‌های ذیل ۵ فرمان اجرایی آمریکا که بعد از اجرایی شدن برجام رفع شده بودند و احیای تحریم‌های یکجانبه مرتبط با آنها؛ و
استناد به «سازوکار حل اختلاف» در بند ۳۶ برجام برای لغو کامل این توافق و احیای تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران.
همان‌طور که مشخص است میان چهار گزینه بالا تنها گزینه آخر است که برجام را به‌طور کامل لغو کرده و زمینه‌های بازگشت تمامی تحریم‌های یکجانبه و بین‌المللی علیه ایران، از جمله قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران را فراهم می‌کند. سه گزینه دیگر، سازوکارهایی جدا از برجام و مربوط به قوانین داخلی آمریکا هستند و از حد بازگرداندن تحریم‌های یکجانبه این کشور فراتر نمی‌روند.
سازوکار ساده برای لغو کامل برجام
چنانچه آمریکا می‌خواست از بند ۳۶ توافق هسته‌ای برای بازگرداندن تمام تحریم‌ها استفاده کند می‌بایست استدلال‌های خود درباره عدم پایبندی ایران به تعهداتش در برجام را در کمیسیون مشترک مطرح می‌کرد و با پافشاری بر این استدلال‌ها در پروسه‌ای که بین ۶۰ تا ۸۰ روز به‌طول می‌انجامید، کار را به رأی‌گیری در شورای امنیت می‌کشاند. البته، مشخص است که این استدلال آمریکا با توجه به گواهی‌های مکرر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره پایبندی ایران به برجام با مخالفت تمامی دیگر اعضای کمیسیون مشترک روبه‌رو می‌شد، اما نکته اینجاست که آمریکا (یا هر یک از دیگر طرف‌های دارای حق وتو در شورای امنیت) برای احیای تحریم‌ها در واقع نیازی به جلب نظر موافق هیچ یک از دیگر اعضای کمیسیون نداشت.
همان‌طور که می‌دانیم در متن توافق هسته‌ای برجام سازوکار بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران به‌نحوی طراحی شده بود که به هر یک از اعضای دارای حق وتو اجازه می‌داد به‌راحتی و به‌صورت یکجانبه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را احیا کنند.
به‌عبارت ساده‌تر، در صورتی که هر یک از اعضای گروه ۱+۵ شکایتی درباره عدم پایبندی ایران به مفاد برجام مطرح می‌کردند، شورای امنیت به‌جای رأی‌گیری بر سر «تعلیق تحریم‌ها» باید بر سر «ادامه تعلیق تحریم‌ها» رأی‌گیری می‌کرد. معنای دیگر این سخن آن است که چنانچه هر یک از کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین یا روسیه بنا به هر دلیل و به‌خلاف تصمیم سایر اعضا «ادامه تعلیق» را وتو می‌کردند، تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران به‌سادگی از سر گرفته می‌شد.
«دنیس راس»، مقام اسبق وزارت خارجه آمریکا درباره این مکانیسم بازگشت تحریم‌ها به «فارن‌پالیسی» می‌گوید: «این مکانیسم به این دلیل طراحی شده بود تا به ایالات متحده اجازه دهد به‌صورت یکجانبه و حتی در صورت مخالفت سایر کشورهای عضو شورای امنیت بتواند تحریم‌های سازمان ملل را برگرداند. اهمیتی نداشت اگر همه با ما مخالفت می‌کردند».
با وجود این، آمریکا این مسیر برای لغو کامل برجام و بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را انتخاب نکرد و چنانکه توضیح خواهیم داد در آینده هم طبق متن برجام احتمالاً توان انجام این کار را نخواهد داشت.
امکان لغو کامل برجام در آینده
دقایقی قبل از آنکه ترامپ روز ۱۸ اردیبهشت‌ماه تصمیم خود برای خروج از برجام را اعلام کند، «جان بولتون»، مشاور امنیت ملی کاخ سفید در جمع خبرنگاران گفت که ایالات متحده در آینده هم از مسیر شورای امنیت برای خارج کردن این کشور از برجام و لغو کامل توافق استفاده نخواهد کرد. او در توضیح بیشتر گفت: «ما از توافق خارج شده‌ایم».
یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا هم به فارن‌پالیسی گفت: «برنامه‌ای برای رجوع به شورای امنیت وجود ندارد. ایالات متحده از توافق خارج شده بنابراین، ما نمی‌توانیم مانند طرف مشارکت‌کننده در توافق، از بند بازگشت خودکار تحریم‌ها در این توافق استفاده کنیم».
توضیح ساده‌تر اظهارات این دو مقام آمریکایی این است که با توجه به آنکه آمریکا بعد از تصمیم ترامپ به خروج از برجام دیگر طرف این توافق نیست، دیگر نمی‌تواند از بندهای مربوط به حل اختلاف در این توافق برای بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران استفاده کند. در بند ۳۶ برجام آمده است: «چنانچه هر یک از اعضای گروه ۱+۵ معتقد باشد که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، هر یک از دولت های گروه ۱+۵ می‌تواند اقدام مشابه به‌عمل آورد. (موضوع را به‌منظور حل‌وفصل به کمیسیون مشترک ارجاع دهد).
چرا برجام کامل لغو نشد؟
حال، سؤال این است که چرا ترامپ که بارها برجام را با عناوینی مانند توافق «معیوب»، «توافق فاجعه‌بار»، «بدترین توافق» و «توافق وحشتناک» توصیف کرده بود از دم‌دستی‌ترین گزینه خود برای لغو آن استفاده نکرد و راه را برای ادامه اجرای آن با ایران و اتحادیه اروپا بازگذاشت؟
یک پاسخ احتمالی به این سؤال این است که ترامپ، علی‌رغم تمامی موضع‌گیری‌های تندش علیه برجام آن را برای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران سودمند می‌بیند و با انتخاب این مسیر در واقع خواست راه را برای ادامه اجرای این توافق از سوی ایران و اروپا باز بگذارد.
ضمن آنکه، دولت ترامپ احتمالاً برآورد کرده که با انتخاب این مسیر و بازگرداندن تحریم‌های ثانویه آمریکا، ایران حتی با وجود ماندن اروپایی‌ها در توافق عملاً از مزیت تعلیق تحریم‌ها محروم خواهد شد و بدون آنکه مزیتی از برجام نصیبش شود، فعالیت‌های هسته‌ای خود را محدود نگاه خواهد داشت.
درباره اینکه آیا اروپا می‌تواند بدون حضور آمریکا در برجام مزایای اقتصادی لازم را برای ایران فراهم بیاورد، تحلیل‌گران مختلف تردید ابراز کرده‌اند. چند ماه پیش «ریچارد نفیو» که از معماران اصلی شبکه تحریم‌های آمریکا علیه ایران است در یادداشتی نوشت چنانچه آمریکا از برجام خارج شود، ایران بعد از مدتی متوجه خواهد شد از «همکاری‌های نصفه و نیمه» شرکت‌های خارجی هیچ نفعی برایش حاصل نشده است.
او نوشت: « «نیمی از کشورهای اروپایی، چین، روسیه و چند کشور دیگر قادر نخواهند بود با کاهش تحریم‌ها به‌اندازه‌ای برای ایران مزیت [اقتصادی] ایجاد کنند که تهدیدهای ناشی از تحریم‌های ثانویه آمریکا را جبران کرده و ایرانی‌ها را راضی نگه دارند».
ماهیت فراسرزمینی قوانین آمریکا که شرکت‌های خارجی در حال تجارت با دلار آمریکا و حتی فعالیت‌های شعب غیرآمریکایی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد مقام‌های آمریکایی را قادر کرد سال ۲۰۱۴ بانک فرانسوی «بی‌ان‌پی پاریبا» را با رقم بی‌سابقه ۹ میلیارد دلار جریمه کنند. هراس از اعمال همین جریمه‌ها است که باعث می‌شود شرکت‌های بین‌المللی عطای تجارت با ایران را به لقای مخاطرات آن ببخشند.
اتحادیه اروپا البته، روز جمعه اعلام کرد روند حقوقی فعال کردن «مقررات بازدارنده» را که به شرکت‌های اروپایی اجازه می‌دهد تحریم‌های آمریکا علیه ایران را نادیده بگیرند، آغاز کرده است. با وجود این، هنوز مشخص نیست که چنین اقداماتی بتوانند هراس شرکت‌ها از جریمه‌های آمریکا را تخفیف دهد. بعد از همین بیانیه اتحادیه اروپا، چندین شرکت بزرگ اروپایی اعلام کرده‌اند قصد دارند فعالیت‌های خود در ایران را متوقف کنند.