ماهنامه «نماینده» / چند ماهی از عمر مجلس هشتم نگذشته بود که یکی از نمایندگان مجلس طی تذکری به رئیس مجلس از اجرای ناقص برخی قوانین، گلایه کرد و برای خروج مجلس از حالت انفعالی در پیگیری اجرایی دقیق قوانین، خواستار ایجاد سازوکاری ـ افزون‌بر ابزارهای موجود در اختیار نمایندگان ـ شد. لاریجانی نیز در واکنش به این تذکر از مطرح بودن این موضوع در هیئت رئیسه و احتمال تشکیل معاونت نظارت، پرده برداشت؛ معاونتی که زمزمه‌های تشکیل آن از سال‌های پایانی مجلس هفتم نیز شنیده می‌شد.
درنهایت این معاونت در مجلس هشتم با چارچوب شورای عالی نظارت شروع به‌کار نمود و توسط «محمدرضا باهنر» اداره شد، اما با آغاز به‌کار مجلس نهم تصمیم برآن شد که فردی خارج از هیئت رئیسۀ مجلس آن را اداره کند؛ لذا «حسین مظفر» نمایندۀ مردم تهران برصدر این معاونت تکیه زد که او در مجلس فعلی نیز در همین جایگاه حضور دارد.
آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگوی مشروح «نماینده» با «غلامرضا اسداللهی» جانشین معاونت نظارت مجلس است که تجربۀ نمایندگی مردم تایباد و تربت‌جام در دوره‌های هشتم و نهم مجلس را نیز داراست.
* چه کارهایی توسط معاونت نظارت مجلس انجام می‌شود؟
با توجه به اینکه یک بُعد از وظایف مجلس نظارت است و به موازات قانون‌گذاری باید انجام شود، اگر مجلس بهترین قانون را تصویب کند، ولی این قانون در عمل اجرا نشده یا حتی به درستی اجرا نشود، مثل این است که کاری انجام نداده است. پس به موازات قانون‌گذاری نظارت هم باید در مجلس جلو برود.
متأسفانه عملاً اینگونه نبوده و تا چندی قبل، این بحث مغفول مانده یا ابزار آن فراهم نبود و همیشه در این خصوص چالش‌هایی وجود داشته است. درنهایت با بحث‌هایی که انجام شد، چارچوب معاونت نظارت در مجلس هفتم شکل گرفت، اول شورای عالی نظارت کار خود را شروع کرد و در مجلس هشتم در قالب معاونت، فعالیت‌های نظارتی انجام دادند. نهایتاً در دور نهم و اکنون هم همان ساختار وجود دارد و فعال‌تر شده است.
* کارگزاران نظارتی معاونت چه کسانی هستند؟
یک مورد برخی از نمایندگان هستند که به‌عنوان ناظر مجلس در مجامع، شوراها، شرکت کرده و نظارت مجلس را اعمال می‌کنند و اداره کلی به‌نام اداره کل ساماندهی امور ناظرین در معاونت نظارت وجود دارد، اینها باید برابر قانون آیین‌نامۀ داخلی مجلس، گزارش عملکردشان را به کمیسیون‌ها و معاونان نظارت بدهند، چون به نمایندگی از کل مجلس شرکت می‌کنند. در همین راستا دستگاه‌های اجرایی باید دعوتنامه و گزارش توجیهی را یک هفته قبل بفرستند. معاونت نظارت هم باید برای نمایندگان ناظر گزارش توجیهی ۲۴ ساعت قبل از جلسه تشکیل بدهد، شاید این موارد از بحث‌هایی است که کمتر به آن پرداخته شده است و در این دورۀ مجلس روی این بحث‌ها بیشتر توجه می‌شود.
همین اخیراً از حضور ناظران در مجامع و نحوۀ گزارش‌دهی‌شان یا نحوۀ ارسال دعوتنامه و گزارش توجیهی، یک گزارشی تهیه کرده و برای ریاست مجلس فرستادیم، چون طبق آیین‌نامه باید این گزارش به استحضار رئیس مجلس برسد.
* برای نظارت بر اجرای قوانین نیروهای خاصی دارید؟
برای نظارت بر اجرای قانون در معاونت نظارت اداره کل، کارشناسی نظارت داریم. وظیفه‌اش این است که احکام قوانین به خصوص قانونی که توسعه‌ای است (مثل قانون برنامۀ توسعه، قانون بودجه و بعضی از قوانین مهم دیگر) را درمی‌آورند و به دستگاه‌ها و کمیسیون‌ها ابلاغ کرده و برای اجرای آن هم پیگیری می‌کنند. مثلاً قانون رفع موانع تولید یکی از قوانین مهم است. در معاونت نظارت جلسات مختلفی برگزار و دستگاه‌های مختلف را دعوت کردیم، فکر می‌کنم بیش از ۲۰ جلسه، اعم از جلسات کارگروه یا جلسات اصلی برگزار شد و از دستگاه‌های مختلف حضور داشته و توضیح دادند که برای اجرای این قانون چه کاری انجام داده‌اند. این فرآیند را نسبت به سایر قوانین هم اعمال می‌کنیم و در اداره کل نظارت کارشناسی یک ادارۀ نظارت بر اجرای قوانین وجود دارد.
* این کار بعد از ابلاغ قانون آغاز می‌شود؟
تا زمانی که قانون تصویب می‌شود در حوزۀ معاونت قوانین است، بعد از اینکه قانون تصویب شد، از ابلاغ تا مراحل بعدی مربوط به معاونت نظارت است که نظارت کند این قانون به درستی اجرا شود، آیین‌نامه‌های آن به موقع تصویب شود و در نهایت یک ارزیابی از اجرای این قانون داشته باشد. مثلاً مجلس قانونی به نام قانون هدفمندی یارانه‌ها را تصویب می‌کند، این قانون اجرا می‌شود، باید ارزیابی اجرای این قانون را هم داشته باشیم که این قانون بعد از چند سال چه آثاری در زندگی مردم داشته است. این از مواردی است که کمتر کار شده و ما بر حسب دستور ریاست مجلس و نظر خود آقای دکتر مظفر (معاون نظارت مجلس) به این بحث هم می‌پردازیم و در حال فعال کردن این قسمت هستیم. از موارد دیگری که در این حوزه پیگیری می‌شود، استفادۀ نمایندگان از ابزارهای نظارتی است.
* بر حسب تجربه‌تان در ۲ دورۀ نمایندگی مجلس، نظرتان دربارۀ ابزارهای نظارتی در اختیار نمایندگان چیست؟
فکر می‌کنم ابزارهایی مثل تحقیق و تفحص، با توجه به سازوکاری که برای آن پیش‌بینی کرده‌اند و اینکه مجلس باید تصویب کند، به‌عنوان یک ابزار نادر کمتر از آن استفاده شود، اگرچه هم اکنون رویه شده که برخی نمایندگان برای جزئی‌ترین مسائل هم درخواست تحقیق و تفحص می‌دهند؛ البته شاید خیلی در تنگنا قرار می‌گیرند که نمی‌توانند از ابزارهای دیگر استفاده کنند و از این ابزار استفاده می‌کنند، ولی عملاً تحقیق و تفحص تا کنون منجر به نتایجی نشده است.
طی یک آسیب‌شناسی از ابزارهای نظارتی از جمله تحقیق و تفحص، در ۹ دوره‌ای که بعد از انقلاب داشتیم، مثلاً در ۹ دورۀ مجلس که تحقیق و تفحص‌ها انجام شده، دوره به دوره، هرچه جلوتر آمده‌ایم، استفاده از این ابزار به لحاظ کمیت بیشتر شده، ولی نتایج آن‌چنانی نداشته است. بعضی از این موارد پرونده شده و به دستگاه قضائی رفته و هنوز منجر به نتیجه‌ای نشده است.
منتهی برخی از تحقیق و تفحص‌هایی که انجام شده نتایج آن‌چنانی نداشته، برخی به کمیسیون رفته، در همان مرحله به نتیجه نرسیده، بعضی قبل از اینکه در کمیسیون و صحن مطرح شود، آقایان به یک توافقی رسیده‌اند، بعضی به صحن آمده، مثلاً در این دوره‌ای که ما در مجلس بودیم یکی دو مورد منجر به انجام تحقیق و تفحص شد.
* راهکار جایگزینی برای تحقیق و تفحص در این آسیب‌شناسی، پیشنهاد کردید؟
اگر نمایندگان به‌جای این ابزار از مادۀ ۲۳۶ استفاده کنند، خیلی راحت‌تر و هزینۀ کمترین می‌توانند اگر واقعاً مدیری یا دستگاهی تخلف کرده و جرمی مطرح شده، به دستگاه قضائی اعلام کنند. در صحن هم قرائت می‌شود و مردم هم در جریان جزئیات قرار می‌گیرند یا اینکه در یک سال گذشته ۳ هزار سؤال مطرح شده است، که البته مشخص نیست چقدر از این سؤالات تأثیرگذار باشد. در خصوص تذکر هم دستگاه‌های اجرایی الزامی ندارند که به تذکرات پاسخ دهند.
رویه‌های مختلفی در مورد استفاده از ابزارهای نظارتی مجلس وجود دارد، بعضاً به لحاظ نوع استفاده از این ابزارها یا تعاملی که بین دولت و نمایندگان است، شاید آن اثربخشی و کارآیی لازم خودش را نداشته باشد، به همین دلیل حسب دستور ریاست مجلس این موارد را آسیب‌شناسی کردیم و نتیجۀ آن را ارائه دادیم. برای ادامۀ استفاده از برخی از این ابزارها دستورالعمل‌هایی تهیه و پیشنهاد کردیم که در هیئت رئیسه درباره‌اش تصمیم‌گیری خواهد شد. امیدواریم بتوانیم از حالت فعلی خارج شده و ابزارهای نظارتی که در دست نمایندگان است را اثر بخش‌تر کنیم.
* با توجه به آسیب‌شناسی انجام شده، می‌توانیم امیدوار باشیم در همین مجلس تغییر و دگرگونی در ابزارهای نظارتی صورت بگیرد که کارآمد شوند یا نه؟
بله؛ خوشبختانه، معمولاً هر هفته جلسه داریم و روی این موارد بحث می‌کنیم، کارشناسان مختلف و نمایندگان ادوار حضور دارند. الحمدلله نسبت به یک سال گذشته در بحث ساماندهی نمایندگان ناظر خیلی جلوتر آمده‌ایم. آسیب‌شناسی خود ابزارهای نظارتی توانسته چراغ راهی برای آینده باشد. پیشنهاداتی را برای اصلاح آیین‌نامه به کمیسیون آیین‌نامه فرستاده‌ایم، اینها قدم‌هایی است که برداشته شده و ان‌شاء‌الله نتایج آن را در آینده، شاهد خواهیم بود.
در بحث ارزیابی قوانین، جلساتی را برگزار می‌کنیم، مثلاً برای قانون رفع موانع تولید حدود ۲۰ جلسه برگزار کردیم و خیلی از موارد و تکالیفی که در آن قانون آمده بود، همزمان با همین بازخواست و درخواست ما شروع به انجام دادن کردند؛ این اثربخشی‌های میدانی بود که این جلسات دارد یا الان احکام و قوانین هم قانون برنامۀ ششم و هم قانون بودجه را در آورده‌ایم و از طریق ریاست مجلس به دستگاه‌ها ابلاغ کرده‌ایم؛ از طرفی پیگیر هستیم که اجرایی شود، البته ممکن است با بودجه، امکانات و مقدورات ما کاملاً هم اجرا نشود، ولی همین هم که بتوانیم به دستگاه‌ها وظیفه‌شان را تذکر بدهیم که قدم‌هایی بردارند و بتوانیم در این جلسات کارشناسی به آن واقعیت برسیم، نسبت به گذشته جلو هستیم.
* معاونت نظارت در کمیسیون‌ها هم نیرو دارد؟
در مجموع هر کمیسیون دو نفر اداری دارد، یک نفر نیروی معاونت قوانین و یک نفر هم از معاونت نظارت است، البته کار اصلی در خود معاونت و اداره‌های کل انجام می‌شود. با تأکیدی که ریاست مجلس دارد، یکی از نواب هر کمیسیون هم به‌عنوان نائب نظارتی مشخص شده که این موضوع بر روند پیگیری‌های ما کمک می‌کند.
درحال حاضر کمیسیون‌های ما فعال‌تر شده‌اند. معاونت نظارت دو سیاست در پیش گرفته است، یکی بحث فعال‌سازی کمیسیون‌ها و نمایندگان و دیگری بحث فعال‌سازی خود دستگاه‌هاست که البته احکامی که درآورده‌ایم، بسیاری از کمیسیون‌ها به دستگاه‌ها نامه زده و رونوشت آن را هم داده‌اند که ما پیگیری کنیم.
* دقیقاً از دستگاه‌ها چه می‌خواهید؟
مثلاً می‌نویسیم که برای فلان تکلیف که در برنامۀ ششم آمده، تا کنون چه قدم‌هایی برداشته‌اید. این آیین‌نامه باید در فلان تاریخ پیشنهاد می‌شد و به تصویب دولت می‌رسید، چرا از ناحیۀ دستگاه‌ها پیشنهاد نشده است. نحوۀ تعامل خود دستگاه‌ها با نمایندگان و نحوۀ خواست نمایندگان از دستگاه‌ها نسبت به گذشته بسیار متفاوت شده و الحمدلله در این زمینه قدم‌های خوبی برداشته‌ایم.
* حجم کاری که توصیف کردید زیاد است و ظهور و بروزی در افکارعمومی ندارد. در معاونت نظارت چند نفر نیرو دارید؟
نمودار سازمانی که برای ما مصوب کرده‌اند شاید توسعه پیدا کرده و حدود ۱۰۰ تا ۱۰۲ نفر بشود، اما فعلاً در کل اداره‌ها ما حدوداً ۶۰ الی ۷۰ نفر نیرو مشغول هستند؛ البته ممکن است برخی از نیروها کارایی لازم را نداشته باشند، ولی انصافاً برخی از نیروهایمان از حد توانشان بیشتر کار می‌کنند.
* در هر یک از مجالس کار نظارت نمایندگان قوت و ضعف دارد؛ به نظر شما چه عواملی باعث می‌شود برخی نمایندگان در برخی از حوزه‌ها با وجود ضعف‌هایی که می‌بینند از ابزارهایشان استفاده نمی‌کنند؟
سلیقه‌ها متفاوت است. برخی اوقات نمایندگان به یک موضوع ملی برخورد می‌کنند که در آن نارسایی وجود دارد، از ابزارهایشان استفاده می‌کنند، اینگونه تذکرات یا حتی استیضاح و تحقیق و تفحص‌ها، یک وظیفۀ ملی است.
مشکلاتی هم نمایندگان شهرستانی دارند که مسائل منطقه‌ای آنهاست. مثلاً من امروز به منطقه‌ای رفتم و دیدم وضعیت مردم به لحاظ آب شرب خوب نیست یا راه روستایی‌شان خوب نیست، فرض کنید یک سؤال مطرح کردم یا به لحاظ توزیع اعتباراتی که در آن حوزه بوده، درخواست تحقیق و تفحص مطرح کردم.
وقتی نماینده یک مقدار فشار می‌آورد از یک ابزار استفاده می‌کند، آن دستگاه به دنبال این می‌رود که رایزنی کرده و برخی از مشکلات را حل کند. متأسفانه این یک رویه شده است که تا نماینده فشار نیاورد، دستگاه اداری کاری انجام نمی‌دهد. وقتی نماینده مقداری فشار می‌آورد، یکسری کارهایی مُسکنی یا درمانی انجام می‌دهند، این کار خوب نیست.
اگر مجلس با بنیۀ کارشناسی قانون‌های خوبی تصویب کند و آن قانون‌ها به درستی نظارت و اجرا شود، نباید تفاوتی در توسعۀ مناطق داشته باشیم، نباید یک منطقه، توسعه یافته و منطقۀ دیگر جزو مناطق محروم باشد. این کار تزریق بودجه و تزریق‌های دولتی برای بالانس منطقه‌ای و توازن منطقه‌ای است، ولی متأسفانه علی‌رغم اینکه در احکام برنامه توازن منطقه‌ای یا محرومیت‌زدایی با تزریق بودجۀ نفت می‌گذاریم، ولی دوباره می‌بینیم دستگاه اجرایی، دولت یا سازمان مدیریت در عمل وظیفه خود را به درستی انجام نمی‌دهد، روزبه‌روز اختلاف مناطق بیشتر می‌شود.
گاهی اوقات می‌گویند با نماینده لابی کرده‌اند که سؤالش را پس بگیرد، درحالی‌که فلسفۀ سؤال این بوده که مشکلی از مردم و منطقه حل شود، دستگاه مشکل را حل کرده است اما می‌گویند لابی شد و این سؤال به نتیجه نرسید. البته در برخی از مسائل که ملی است، متأسفانه برخی از زدوبندهای سیاسی هم وجود دارد و همین موضوع باعث می‌شود برخی ابزارهای نظارتی مجلس کارآیی لازم را نداشته باشد.
این ابزارها که در اختیار نمایندگان است باید به درستی از آنها استفاده کنند، اگر درست استفاده کنند و بحث نظارت را در ابعاد مختلف با ابزارهای مختلف به درستی پیش ببرند، فکر می‌کنم در حوزۀ اجرای قوانین وضعیت اجرای ما کمی بهتر از این می‌شود.
* در گزارشی که ۳ ماه قبل معاونت نظارت داد، شاهد کاهش استفاده از ابزارهای نظارتی در مجلس دهم نسبت به مجلس نهم بودیم. فکر می‌کنید چرا سطح استفاده از این ابزارها کاهش داشته است؟
نه، به نظر من در مجموع کاهش نداشته است. ممکن است به لحاظ کیفیت سطحش پایین‌تر آمده باشد یا مثلاً سال اول، طبع مجلس هم هست و بسیاری از نمایندگانی که در این دوره حضور دارند، چون تجربۀ نمایندگی قبلی را نداشته‌اند، شما می‌بینید یک مرتبه حجم استفاده از ابزاری مثل تحقیق و تفحص نسبت به گذشته بسیار بالا می‌رود. شاید ما در همین اجلاسیۀ اول به اندازۀ نصف دورۀ نهم درخواست تحقیق و تفحص داشتیم، جدا از اینکه تصویب شده یا نشده است یا حجم سؤال و تذکر بسیار بالاست.
به نظر بنده این طبیعت مجلس است. در مجلسی که بیش از ۶۰ الی درصد نمایندگان تغییر کرده و نمایندگان جدیدی روی کار آمده‌اند، از این ابزارها استفاده می‌کنند، مقداری که جلو می‌روند، واقع‌بین‌تر شده و ملموس‌ها را می‌بینند، احتمالاً شیوۀ برخورد و استفاده از ابزارها یا نگاه به ابزارها از این منظر که کدام مناسب‌تر است، فرق کند و شاید در اجلاسیۀ دوم حجم تحقیق و تفحص‌ها نسبت به اول خیلی کمتر شود، این در نتیجۀ تجربه‌ای است که نمایندگان کسب می‌کنند.
* این نکات و توصیه‌هایی که هر سال در گزارش‌های سالانه خطاب به نمایندگان می‌نویسید، تأثیری دارد؟ نمایندگان اجرا می‌کنند؟
بله، تأثیرگذار است. در بحث رأی اعتماد وزرا ظرف ۵ الی ۶ روز کل برنامۀ پیشنهادی وزرا با اسناد بالادستی مانند سیاست‌های کلی ابلاغی، برنامۀ ششم، وظایف قانونی آن دستگاه و حتی احکام دائمی برنامه تطبیق دادیم و شما مشاهده کردید نمایندگان در بحث مخالفت‌ها و موافقت‌هایشان از آنها استفاده می‌کردند. هر چه جلوتر می‌رویم، میزان استفادۀ نمایندگان از آن کار کارشناسی که در مجلس انجام می‌شود، نسبت به گذشته فرق می‌کند و تجربۀ آنها بیشتر می‌شود، مسائل منطقه‌ای که نسبت به اول مجلس در ذهنشان هست اندکی کم‌رنگ‌تر می‌گردد و به سمت مسائل و منافع ملی سوق پیدا می‌کند.