«نماینده» / از زمانی که دکتر محمد فرهادی وزیر علوم دولت یازدهم در ۵ آذر ۹۳ از مجلس شورای اسلامی رای اعتماد گرفت و برنامه های خود را اعلام کرد، بیش از ۲ سال و ۵ ماه می گذرد. وی در آن زمان برای حوزه آموزش عالی و علم و فناوری کشور برنامه ای در چند بند برای اجرا طی سال های ۱۳۹۳ -۱۳۹۶ ارائه داد.
از آن زمان تاکنون بخشی از این برنامه اجرایی شد و بخشی دیگر که در سرنوشت دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی نیز تاثیر گذار بود یا اجرایی نشده یا به طور ناقص و تنها در حد چند بخشنامه باقی ماند. از جمله موارد عمده ای که کامل اجرایی نشده اند می توان به اجرای سند آمایش سرزمین آموزش عالی، اجرای سند دانشگاه اسلامی و تحقق سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی اشاره کرد.
البته با توجه به عدم ارائه کامل بخشنامه ها و اخبار وزارت علوم و در مواقعی عدم پاسخگویی کامل مسئولان وزارت علوم، ارزیابی کاملی از میزان تحقق برنامه های اعلام شده وجود ندارد.
طرح آمایش آموزش عالی در ابتدای راه
*طرح آمایش آموزش عالی یکی از مهمترین کارهایی بود که باید در این دوره انجام می شد اما در نهایت «کلیات سیاست و ضوابط اجرایی طرح آمایش آموزش عالی» در دی ماه سال ۹۵ به تصویب رسید. با وجود اینکه بسیاری از برنامه های آموزش عالی منوط به اجرای این سند است، تنها تقسیم بندی ۱۰ منطقه کلان در آمایش آموزش عالی صورت گرفت و هنوز برنامه اجرایی مشخصی به دانشگاه ها اعلام نشده است.
از سوی دیگر بر اساس این کلیات، وزارت علوم موظف است طرح مدیریت هر منطقه آمایشی را در چارچوب مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی اجرا کند که تاکنون برنامه خاصی در این زمینه تدوین نشده است.
بر اساس اعلام وزارتخانه، در این مسیر تاکنون «ستاد آمایش آموزش عالی» در دفتر معاونت آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل شد تا مراحل اجرایی مفاد هر بند از سیاست های ابلاغی پس از بررسی های کارشناسی و طی شدن فرایند تصویب، به اطلاع برسد که این اتفاق احتمالا به عمر دولت یازدهم قد ندهد.
گلایه شورا از روند اجرای سند آمایش آموزش عالی
دبیر ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور در همین رابطه پیش از این به مهر گفته بود: «هنوز با گذشت ابلاغ سند آمایش آموزش عالی کشور گزارشی از روند کار به ما نرسیده و ما گلایه داریم. متاسفانه همکاران ما در آموزش عالی به دلیل مشغله هایی که دارند در جلسات آخر ستاد نقشه جامع علمی کشور غیبت دارند این درحالی است که ما ساختار لازم را مشخص و موضوع را طراحی کرده ایم تا گزارش ها زودتر ارایه شده و اگر نواقصی وجود دارد آن را رفع کرده و نتیجه را به اطلاع عموم، شورای عالی انقلاب فرهنگی و مسئولان عالی رتبه برسانیم.
وی در پاسخ به این سئوال که مسئولان وزارت علوم عنوان کرده اند که هنوز گزارشی ارایه نداده اند که ستاد نقشه جامع علمی کشور گلایه داشته باشد افزود: گلایه ما این است که وقتی سندی به دستگاه مربوطه ابلاغ می شود باید مسئولان مربوطه به طور مرتب گزارش روند کار را به ستاد ارایه کنند.»
آمار بازنگری رشته ها از زمان وزارت فرهادی
*اما درباره بازنگری و اصلاح فرایند گسترش کمی آموزش عالی، با وجود اینکه وزیر علوم می گوید حدود ۶۰۰ رشته را در وزارت علوم بازنگری کرده اند اما آماری که بر روی سایت دفتر برنامه ریزی آموزش عالی در بخش رشته های مصوب منتشر شده، نشان می دهد که از مجموع ۳۸۳ رشته، از آذرماه ۹۳ تاکنون ۲۵۰ رشته بازنگری شده است. دفتر گسترش آموزش عالی در این بازه زمانی ۲۰ رشته را نیز منسوخ اعلام کرده است.
متاسفانه گزارش عملکرد حوزه آموزشی در وزارت علوم به طور دقیق منتشر نشده است.
اجرایی نشدن تکالیف برنامه توسعه در حمایت از دانشگاههای برتر
* در زمینه حمایت از دانشگاه های پیشتاز برای گسترش مرزهای دانش و فناوری و کسب مرجعیت علمی در منطقه و جهان، وزارت علوم حمایت از این دانشگاه ها را منوط به اعلام رتبه بندی دانشگاه ها کرد. به گفته فرهادی در سال ۹۴، پس از ارزیابی های نهایی و اعلام دانشگاه های گروه اول یا برتر، دولت به شکل ویژه ای از این دانشگاه ها حمایت می کند.
سطح بندی اولیه در تیرماه ۹۵ اعلام شد و قرار است رتبه بندی نهایی در شهریورماه ۹۶ آماده شود. این در حالی است که حمایت از دانشگاه های برتر از تکالیف قانون برنامه پنجم توسعه بود. از سوی دیگر همچنان گفته می شود که سعی می شود در برنامه های توسعه از دانشگاه های برتر برای رسیدن به جمع ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان حمایت شود اما نوع حمایت ها به طور مشخص و روشن بیان نشده است.
تشویق کم فروغ بخش غیردولتی در ورود به علم و فناوری
*در بندی دیگر از برنامه های فرهادی «افزایش قانونمند و برنامه ریزی شده نقش و مشارکت بخش غیردولتی در حوزه علم و فناوری» آمده است که این بخش باید تشویق شوند. البته این بند عینا از بند ۷-۵ –سیاست های کلی علم و فناوری که رهبر معظم انقلاب اسلامی آن را ابلاغ فرمونده اند آورده شده است.
با وجود اینکه توسعه غیر دولتی در بخش آموزش عالی توسعه یافته اما خود مسئولان وزارت علوم اذعان می کنند که این بخش در حوزه آموزش عالی با استانداردهای اولیه فاصله دارند. در حوزه علم و فناوری نیز نشانه های ورود بخش غیردولتی به صورت موثر بسیار کم دیده می شود و تنها به گفتن و تشویق کردن مسئولان تقلیل یافته است.
عدم اجرای خود ارزیابی دانشگاه ها
*تشویق و حمایت از فرآیند خودارزیابی علمی در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی از دیگر بندهای برنامه وزیر علوم بوده است و در این مسیر نخستین جلسه شورای نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت علوم، تحقیقات و فناوری با حضور وزیر علوم و اعضای شورا در روز بیست و دوم اسفند ۹۵ برگزار شد و تنها با برگزاری این جلسه بر ضرورت ارزیابی و نظارت تاکید شد.
*در حوزه علم و فناوری نیز از سرنوشت برخی از بندهای برنامه اعلامی دکتر فرهادی، اطلاعی در دست نیست. در بند «آشنا کردن استادان دانشگاه ها با روش های کاربردی کردن و تجاری سازی نتایج علمی و پژوهشی» هنوز مشخص نیست چقدر از اساتید دانشگاه های کشور با روش های تجاری سازی علم آشنا شده اند.
آخرین وضعیت اجرایی شدن سند دانشگاه اسلامی
*وزیر علوم در برنامه خود در بندی به «اولویت بندی راهبردها و اقدام های پیش بینی شده در سند دانشگاه اسلامی برای اجرا از طریق یک فرآیند علمی و رایزنی با صاحب نظران دانشگاهی و حوزوی» اشاره کرد و با توجه به اینکه «سند دانشگاه اسلامی» مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است، وزارت علوم باید راهکارهای اجرایی کردن آن را ابلاغ می کرد.
فرهادی درباره آخرین وضعیت فعالیت دانشگاه ها در سند دانشگاه اسلامی می گوید: «این سند سالها است که در شورای اسلامی شدن دانشگاه ها مطرح شده و یک سری راهبردها و اقدام ها داشته که این اقدام ها به سه بخش تکمیلی، تاسیسی و تاکیدی تقسیم می شود. اقدامات تاکیدی سال گذشته به دانشگاه ها ابلاغ و باید سرعت انجام این اقدامات در دانشگاه ها افزایش یابد، اقدامات تکمیلی اقدامات جدیدی است که باید به اقدامات قبلی سند اضافه شود و اقدامات تاسیسی مانند کرسی های آزاد اندیشی هم اکنون در شورا در حال بحث است.»
به گفته وزیر علوم این وزارتخانه فعالیت‌های گسترده ای در راستای اجرایی سازی «سند دانشگاه اسلامی» انجام داده است که می توان به سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های دینی و انقلابی با تأکید بر مراسم اربعین، اعتکاف و گسترش و بسط فرهنگ ایثار و شهادت با تأکید بر راهیان نور، اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان، کرسی‌های آزاداندیشی، انجمن‌های علمی، تعامل با نهادها و مراکز فرهنگی و اجتماعی و کاهش آسیب‌های اجتماعی اشاره کرد.
ضیاء هاشمی معاون فرهنگی وزارت علوم نیز تاکید می کند برخی تصور غلطی از سند دانشگاه اسلامی دارند و فکر می کنند برنامه این سند دستورالعملی است که یک یا دو بند دارد درحالی که این سند بیش از ۳۰۰ محور دارد در بخش های مختلف فرهنگی، آموزشی و پژوهشی درحال انجام است و به صورت مرتب نیز گزارش های آن به وزارت علوم اعلام می شود.
این در حالی است که منصور کبگانیان دبیر ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور گفته است: این ستاد از شورای اسلامی شدن دانشگاه ها درخواست کرده است این شورا گزارش آخرین وضعیت سند دانشگاه اسلامی را ارایه کند.
به گفته وی یکی از مهمترین برنامه های سند، کرسی های آزاد اندیشی است که مورد تاکید مقام معظم رهبری است. تکریم اساتید و همچنین الگوسازی و معرفی مفاخر علمی، توسعه تعاملات فرهنگی در سطح بین المللی از برنامه های فرهنگی سند اسلامی شدن دانشگاه ها است.
به نظر می رسد هنوز بخش عمده ای از موارد این بند از جمله کرسی های آزاد اندیشی و الگوسازی و معرفی مفاخر علمی به طور کامل در دانشگاه ها اجرایی نشده است و یا اجرای آن با آنچه مدنظر سند دانشگاه اسلامی بوده، فاصله دارد.
مناقشه بر سر فضای آزاداندیشی یا فضای امنیتی در دانشگاه ها
*شاید یکی از مناقشه برانگیزترین مباحث برنامه وزیر علوم «رفع موانع فضای آزاداندیشی و نشاط علمی و اجتناب از ایجاد فضای امنیتی در دانشگاه» بوده است که بسیاری از تشکل های دانشجویی نظرات بسیار متضادی با یکدیگر در این زمینه دارند.
در حالی که در ماه های منتهی به انتخابات ریاست جمهوری، روسای دانشگاه های بزرگ از برداشته شدن فضای امنیتی در دانشگاه ها و تعامل با تشکل های دانشجویی سخن می گویند. در مقابل بسیاری از اعضای تشکل های دانشجویی معتقد هستند یک فضای امنیتی در دانشگاههای کشور بوجود آمده است.
این دانشجویان اذعان می کنند مسئولان دانشگاه ها موجب این فضای امنیتی هستند و این فضا باعث شده تا اکثر برنامه‌های تشکل‌های دانشجویی بخصوص تشکل‌های منتقد و انقلابی و تشکل‌هایی که سعی دارند ناملایمات این روزها را نشان دهند با مخالفت مواجه شوند.
برخی از این تشکل ها تاکید می کنند با ایجاد فضای امنیتی در دانشگاه، بیان مطالبات دانشجویی با مشکل مواجه می شود.
اجرایی نشدن سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی
*تلاش برای بالا بردن تدریجی سهم تحقیقات در تولید ناخالص ملی، از کمتر از یک درصد فعلی به حداقل دو درصد و متعاقباً به ۴ درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان سال ۱۴۰۴، یکی از بندهای مهم برنامه وزیر علوم بود.
با اینکه محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت در مهرماه ۹۴ می گوید سهم تحقیقات از تولید ناخالص داخلی در برنامه ششم به‌تدریج از یک درصد فعلی به ۴ درصد می‌رسد اما این رقم مورد اختلاف است و به گفته بسیاری از مسئولان علمی ما هنوز به یک درصد هم نرسیده ایم. سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز در این رابطه می گوید: «در این سال ها، کمبود بودجه به بخش پژوهشی فشار آورده ولی در خصوص جدول ۱۴، بخش هایی در قالب اوراق و تشکیلات پرداخت شده است. بودجه پژوهشی هنوز در جاهایی که جدول ۱۴ اعمال شده نتیجه نداده است ولی اگر عملیاتی شود حتما سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی بالاتر از نیم درصد خواهد شد. البته رسیدن به نیم درصد هم راضی کننده نیست.»
فرهادی نیز در انتهای سال ۹۵ در خصوص بودجه پژوهشی کشور گفته بود: «بالاخره بودجه پژوهشی باید ارتقا یابد. در بودجه سال آینده رقم بالای یک درصد از تولید ناخالص داخلی برای صرف پژوهش پیش بینی شده است. اما میزان تحقق آن هنوز محل بحث و گفتگو است.»
اگر چه طبیعی است که بخشی از برنامه های وزارت علوم نیز اجرایی شده اند و به عنوان برنامه های اعلامی به تحقق پیوسته اند اما از سوی دیگر بخش دیگری از وعده ها یا اجرا نشده اند یا به طور کامل اجرا نشده اند و یا به دلیل ضعف در اطلاع رسانی، شفاف سازی و اطلاع رسانی درستی درباره آنها صورت نگرفته است.