هفته نامه«نماینده»/ «از همان روزی که برخی فیلم‌ها کنار گذاشته شدند باید می‌نوشتیم و می‌گفتیم، اما صبر کردیم که مبادا بگویند: «مگر شما همۀ فیلم‌ها را دیده‌اید که معترضید»، چه اشتباهی! این بیست و هشتمین دوره جشنواره است که در آن حضور دارم، بیشتر از ۲۰ دورۀ آن فعال و قلم‌به‌دست حاضر شده‌ام، بی‌غرض، بدترین دوره را پشت سر گذاشتیم.» این جملات بخشی از یادداشت «محمدتقی فهیم» منتقد و فعال حوزۀ سینماست که تقریباً توانسته نمای کلی از جشنوارۀ فیلم فجر سال ۱۳۹۵ را ترسیم کند.
هر چند رئیس‌جمهور روز ۱۲ بهمن امسال «تخریب امید ملت» را «خیانت به کشور» توصیف کرده و گفته بود: «برخی به دنبال از بین بردن امید مردم هستند»، اما بعید به نظر می‌رسید که مدیران سینمایی وزارت ارشاد دولتش در روزهای جشن پیروزی انقلاب، تدارک جشنواره‌ای را دیده باشند که علیرغم انتخاب نام «امید و نشاط»، به گواه اغلب فعالان حوزۀ رسانه و سینما، ناامیدکننده‌ترین فیلم‌ها را به نمایش می‌گذارد.
بزرگترین رخداد سینمایی کشور، امسال در حالی برگزار شد که برای نخستین بار در طول عمر این جشنواره، عده‌ای از هنرمندان حتی ادامۀ حضور در جشنواره را تاب نیاوردند و از نامزد ماندن برای گرفتن سیمرغ انصراف دادند!
یکی از انصراف‌دهندگان با انتشار نامه‌ای با بیان اینکه «به دست آوردن دلِ خانواده‌های شهدا و جانبازان دریادل را با جدال‌های حقیرانه و کوربینانه رقابت‌های زمینیانِ در گِل مانده، تاخت نمی‌زنم» از رقابت برای دریافت سیمرغ بهترین فیلم‌نامه انصراف داد و نوشت: «به یاد و خاطره همان «یارانی که غریبانه رفتند از این خانه» ارزش و حرمتِ غریبانگی‌هایی ازاین‌دست را در تنهایی خود با زیبایی بیشتری احساس می‌کنم و این حال را به نامزدی‌ها و مرتبه‌های دیگری که در دستِ آدمیانِ ریاکار، حقیر شده است نمی‌دهم.»
* چه کسانی حامی مالی این فیلم‌های بی‌محتوا هستند؟
«فرشاد مهدی‌پور» مدیرمسئول روزنامۀ صبح‌نو در گفت‌وگو با هفته‌نامۀ «نماینده» در همین خصوص با اشاره به اینکه حدود ۱۵ سال است جشنوارۀ فیلم فجر را از نزدیک می‌بیند، قبل از آن هم حدود ۱۰ سال دورادور مسائل مربوط به آن را پیگیری می‌کند، اظهار داشت: «با توجه به فیلم‌هایی که دیدم، به نظرم جشنوارۀ امسال یکی از ضعیف‌ترین جشنواره‌های برگزار شده در طول سال‌های اخیر بود.»
وی خاطرنشان کرد: «فیلم‌ها به‌شدت ضعیف، فاقد محتوای جالب‌توجه، کش‌دار و خسته‌کننده بود. اصلاً این سؤال مکرراً در سالن نمایش پیش می‌آمد که چه کسی از ساخت چنین فیلم‌هایی حمایت مالی می‌کند!»
* تعداد فیلم‌های اثرگذار، کمتر از انگشتان یک دست
مهدی‌پور با اشاره به اینکه «عمدۀ فیلم‌های بخش مسابقه فیلم‌های ضعیف و ناراحت‌کننده بودند» تصریح کرد: «احساس می‌کنم در مجموع تعداد فیلم‌هایی که قابل دیدن و اثرگذار بر جامعه باشد، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.»
وی با یادآوری این نکته که موضوع عدم تناسب محتوا با عنوان جشنواره‌های فجر شامل دیگر جشنواره‌ها اعم از موسیقی، تئاتر و سینما نیز می‌شود، صحبت کردن دربارۀ تناسب عنوان فجر بر این جشنواره را نیازمند بحث طولانی‌تری دانست و گفت: «اساساً نظام جشنواره‌سازی ما درگیر چنین مقوله‌ای نیست.» این فعال رسانه‌ای با اشاره به اینکه در میان انگشت‌شمار آثار قابل‌توجه، «ماجرای نیمروز» هست که یک فیلم کاملاً انقلابی است» افزود: «فیلم‌هایی در حوزۀ مسائل جنگ هم وجود دارد که جنبۀ نوستالژیک دارد یا به مسائل زنان در این حوزه پرداخته‌اند که از این حیث هم در زمرۀ فیلم‌های خوب جا می‌گیرند.»
* نقش اعمال‌نظر سیاسی در نیاوردن برخی فیلم‌ها به جشنواره
یکی از انتقاداتی که عمدتاً به جشنوارۀ فیلم فجر وارد می‌شود، نیاوردن فیلم‌های پرحاشیه‌ای است که احتمالاً فاصلۀ بین جشنواره تا اکران ممکن است موجب بروز واکنش‌هایی در جامعه شده و اکران را تحت تأثیر قرار دهد.
مهدی‌پور در این خصوص معتقد است: «به‌طور کلی اعمال‌نظر سیاسی در فرآیند ورود فیلم‌ها به جشنواره اتفاق عجیبی نیست.» وی در عین اینکه نقش تعمد را در نیاوردن برخی فیلم‌ها به جشنواره فیلم فجر منتفی نمی‌داند، اما نرسیدن برخی فیلم‌ها به جشنواره امسال را ضرورتاً مصداقی از این اعمال‌نظر سیاسی و تعمد ندانست.
* نوع داوری، به فیلم‌ها جهت می‌دهند
مدیرمسئول روزنامۀ قدس نیز در گفت‌وگو با هفته‌نامه «نماینده» به تحلیل چرایی فضای غلبه یافته بر جشنوارۀ فیلم فجر پرداخت. «ایمان شمسایی» با اشاره به اینکه «هر چه می‌گذرد شاهدیم که فیلم‌سازهای خوب، کمتر کارهایشان را ابتدا در جشنواره به نمایش می‌گذارند» تصریح کرد: «همین روزها فیلم‌هایی روی پرده هست که در جشنواره عرضه نشدند. دلیل این اتفاق هم این است که رسم شده است در جشنواره باید فیلم‌های جشنواره‌ای بیاید.»
وی فارغ از آنچه امسال رخ داد، معتقد است: «دلیل عمدۀ ایجاد این رویکرد داوری‌هاست که به ساخت فیلم‌ها جهت می‌دهند.» شمسایی توضیح داد: «دلیل عمدۀ ایجاد این آسیب نیز همین است که داوران فیلم‌های جشنواره صرفاً به فرم کار نگاه می‌کنند.»
این فعال رسانه‌ای در ادامه با اشاره به اینکه «داوران جشنواره‌ها نگاهشان صرفاً علمی و دانشگاهی است» گفت: «فیلم ماجرای نیمروز یک فیلم‌نامه تاریخی بسیار مهم است؛ اما یک نفر از هیئت‌داوران به این فکر نمی‌کند که این یک فیلم پژوهش‌محور است، مثلاً فقط نگاه می‌کنند که یک دیالوگ چقدر روی کار نشسته است؛ جشنواره‌زدگی باعث می‌شود ترکیب غالب جشنواره از مردمی بودن خارج شود.»
شمسایی در توضیح مدعایش به ذکر مثالی پرداخت و گفت: «چند سال پیش فیلمی از «مسعود ده‌نمکی» بهترین فیلم از نگاه تماشاگر شد، اما هیچ جایزه‌ای به‌جز جایزۀ ویژۀ هیئت‌داوران را در جشنوارۀ نگرفت!» وی توضیح داد: «این‌ها صرفاً تخصص دارند و می‌گویند نور یا تصویربرداری یا ... باید فلان باشد، کاری به اینکه چقدر حرف مردم را می‌زند ندارند، کاری به روابط انسانی حاکم بر فیلم‌ها ندارند.»
* چالش داوران ۲ تابعیتی
به هر ترتیب جشنواره فیلم فجر از ابتدا تاکنون با همه فراز و نشیب‌ها، اختلاف‌سلیقه‌ها و نگاه‌های متفاوت، یکی از مجامع مهم سینمای ایران و در واقع مهم‌ترین آنها بوده است؛ اما در ۳۵ سال گذشته با وجود رویکردهای متفاوت در دوره‌های مختلف، هیچ‌گاه شاهد چنین آشفتگی‌ای در برگزاری جشنواره فیلم فجر نبوده است. اتفاقات نامناسب و گاف‌هایی که در طول مدت برگزاری جشنواره از برگزارکنندگان سر زد، هر کدام به‌تنهایی برای به چالش کشیدن روند اجرایی این جشنواره کافی بود. به‌عنوان‌مثال موج اعتراضات علیه هیئت‌داوران جشنواره سی‌وپنجم در حالی همچنان ادامه دارد که اخبار مربوط به دو تابعیتی بودن اکثریت اعضای هیئت‌داوران به مسئله اول رسانه‌ها تبدیل شده است. در همین زمینه ۲ فعال سینمایی سرشناس در برنامۀ تلویزیونی «هفت» نکات تأمل‌برانگیزی را مطرح کردند.
بهروز افخمی «کارگردان» و «فیلم‌نامه‌نویس» با اعلام این نکته که «۵ نفر از داوران دو تابعیتی هستند» گفت: «از این داورانی که در خارج زندگی می‌کنند می‌ترسم. ۵ نفر از داوران تابعیت دوگانه دارند! خب این چطور می‌تواند به فیلمی علیه منافقین رأی بدهد؟» این نمایندۀ سابق مجلس خاطرنشان کرد: «احتمالاً چون خارج زندگی یا رفت‌وآمد دارند از ترس مزاحمت‌های سازمان منافقین جرئت نمی‌کنند به این فیلم رأی دهند.
همچنین «مسعود فراستی» گفت: «یکی از داورانی که در خارج هم زندگی می‌کند از من پرسید کدام فیلم خوب است و من گفتم «ماجرای نیمروز» و «ویلایی‌ها». او به من گفت نمی‌توانند به ماجرای نیمروز جایزه بدهند. این چالش‌ها همچنان ادامه دارد و هیئت انتخاب دو تابعیتی با ترکیبی بی‌سابقه که دست به انتخاب‌هایی عجیب، بهت‌برانگیز، بی‌منطق و پرحاشیه زده است، پاسخی برای سؤال‌های عمده منتقدان و اهالی رسانه ندارد.»
* کمیسیون امنیت ملی پیشگام‌تر از کمیسیون فرهنگی
در این میان به دلیل وضعیت نامناسبی که در جشنوارۀ فیلم فجر امسال به وجود آمد، انتظار از نهادهای متولی حوزۀ فرهنگ برای نظارت بیشتر بر روند جشنوارۀ فیلم فجر بیش از گذشته نمود یافته است؛ بااین‌وجود تحرک خاصی از کمیسیون فرهنگی مجلس که اصلی‌ترین ناظر در این حوزه بشمار می‌رود دیده نمی‌شود.
در همین زمینه نخستین صدایی که از جانب مجلس در خصوص ۲ تابعیتی بودن داوران جشنوارۀ فیلم فجر شنیده شد از جانب کمیسیون امنیت ملی مجلس بود. «سیدحسین نقوی‌حسینی» سخنگوی این کمیسیون با اشاره به حضور ۵ داور دو تابعیتی در جشنواره امسال فیلم فجر، با بیان اینکه «حضور دو تابعیتی‌ها در مراکز و محافل تصمیم‌گیری و حاکمیتی خلاف منافع کشور است.» عنوان کرد: «در خصوص این موضوع بارها تذکر داده شده است؛ این به آن معنا نیست که کسانی که در حوزه‌های علمی، فنی، پزشکی و سایر تخصص‌ها، به جهت وجوه خودشان، تابعیت مضاعف دارند باید مذمت شوند، اما حضور دوتابعیتی‌ها در مراکز تصمیم‌گیری و مدیریتی کشور خلاف منافع ملی است.»
این عضو فراکسیون نمایندگان ولایی با اشاره به اینکه «دو تابعیتی‌ها مطمح نظر سرویس‌های جاسوسی و پروژه نفوذ قرار دارند» عنوان کرد: «اگر بخواهیم متخصصان حوزه سینمایی را فهرست کنیم، بیش از ۱۰۰ نفر را در کشور داریم که علاوه بر تخصص و تعهد و مقبولیت، تک‌تابعیتی هستند؛ چرا نباید از این افراد در مراجع تصمیم‌گیری هنری استفاده شود؟»
نقوی‌حسینی ابراز امیدواری کرد کمیسیون فرهنگی مجلس که برای رسیدگی به موضوع حضور داوران دوتابعیتی در جشنواره فجر مسئولیت ذاتی دارد، به این موضوع ورود کند.
* اهمیت نظارت مجلس به خاطر دولتی بودن متولی جشنواره
«ایمان شمسایی» نیز در گفت‌وگویش با «نماینده» در پاسخ به سؤالی مبنی بر خصوص ضرورت دخالت کمیسیون فرهنگی مجلس گفت: «با توجه به اینکه وزارت ارشاد جمهوری اسلامی متولی جشنوارۀ فیلم فجر است و دولت‌ها هم از جانب مجلس رأی اعتماد می‌گیرند، قطعاً باید نظارت مجلس وجود داشته باشد.»
مدیرمسئول روزنامۀ قدس معتقد است نظارتی که از جانب کمیسیون فرهنگی مجلس اعمال می‌شود نباید صرفاً با هدف اطلاع و آگاهی ناظر باشد، بلکه نظارتش باید حتی در بحث انتخاب هیئت‌داوران نیز باشد. با توجه به اینکه «ایمان شمسایی» نسبت به ترکیب هیئت‌داوران جشنواره انتقادات زیادی دارد اظهار داشت: «در میان این هیئت اصلاً جامعه‌شناس یا فعال فرهنگی وجود ندارد؛ ضمناً چون در این جشنواره، داوران توسط دولت انتخاب می‌شوند و احتمال اعمال سلیقه هست، مجلس باید ورود کند که جلو این‌گونه اعمال سلیقه‌ها را بگیرد؛ از طرفی پس از تعیین داوران دیگر دخالتی نشود.»
شمسایی در حالی اهمیت ورود مجلس به موضوع جشنواره‌های فجر را متذکر می‌شود که معتقد است «در کمیسیون فرهنگی مجلس دهم فیلم‌شناس نداریم» بر همین اساس ورود و دخالت مجلس را در صورت داشتن نیروی متخصص لازم می‌داند.
* متخصصین فرهنگ در کمیسیون فرهنگی کم‌شمارند
در این باره «فرشاد مهدی‌پور» نیز به «نماینده» توضیح داد: «وقتی منتخبان جدید برای کمیسیون فرهنگی مجلس ثبت‌نام می‌کنند می‌توان وزن آن را تشخیص داد. این کمیسیون از جمله کمیسیون‌هایی بود که در این دورۀ مجلس به حد نصاب نمی‌رسید.»
مدیرمسئول روزنامۀ صبح نو خاطرنشان کرد: «داشتن دغدغۀ فرهنگ، داشتن نظریه فرهنگی و انجام کارهای فرهنگی ویژگی‌های ابتدایی است که افراد باید برای عضویت در کمیسیون فرهنگی داشته باشند؛ ما سال‌هاست در بسیاری از مجالسمان فاقد چنین افرادی هستیم، یا در اقلیت هستند و در حاشیه حضور دارند.»
گفتنی است با بالا گرفتن انتقادات از جشنوارۀ فجر امسال، تلاش خبرنگار «نماینده» برای تماس با برخی اعضای هیئت‌رئیسه این کمیسیون در جهت انعکاس مواضع کمیسیون فرهنگی مجلس و انتشار گزارش اقدامات نظارتی‌شان تا لحظۀ تنظیم این گزارش ناکام بود که ویژه برنامه‌های ایام دهۀ فجر و حضور در حوزه‌های انتخابیه بی‌تأثیر در این ناکامی نبود؛ بااین‌وجود چند عضو این کمیسیون در مصاحبه‌هایی پیرامون جشنوارۀ بین‌المللی فیلم فجر اظهاراتی داشتند که به آن اشاره می‌شود.
* رسیدگی به موضوع جشنواره در جلسات آینده کمیسیون
«محمداسماعیل سعیدی» عضو کمیسیون فرهنگی مجلس با بیان اینکه «بنده اطلاع دقیقی درباره موضوع داوران دوتابعیتی جشنواره فیلم فجر ندارم» تصریح کرد: «در قانون بحث وجود دوتابعیتی‌ها صرفاً در مسئولیت‌ها و مدیریت‌های حساس مطرح شده است، اما بدون شک ما باید در برنامه‌ها و موضوعات مهمی که در کشور صورت می‌گیرد نسبت به این امر توجه داشته باشیم.»
نمایندۀ مردم تبریز با اشاره به اینکه کمیسیون‌های اصل ۹۰ و فرهنگی، حواشی پیش‌آمده در جشنواره فیلم فجر را رصد می‌کنند، گفت: «هفته آینده با حضور مسئولان مربوطه در کمیسیون فرهنگی مجلس مسائل و حواشی پیش‌آمده در «سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر» مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.»
«سیداحسان قاضی‌زاده‌هاشمی» دیگر عضو کمیسیون فرهنگی مجلس نیز در خصوص ۲ تابعیتی بودن چند تن از داوران جشنواره اظهار داشت: «ما از مراجع رسمی و امنیتی استعلام می‌کنیم و گزارش می‌گیریم و قطعاً موضوع را در کمیسیون فرهنگی موردبحث قرار می‌دهیم چرا که این موضوع باید مستند باشد که با استعلام از این مراجع سندیت آن به دست می‌آید.»
نماینده مردم فریمان تصریح کرد: «در مورد داوری فیلم‌ها و اعتراضات زیادی که شده است، در کمیسیون فرهنگی بررسی می‌شود که بعضاً این اعتراضات، اعتراضات قابل‌قبولی نیز هست.»