«نماینده» / آخرین شب آذرماه و آخرین شب پاییز، همان روزی که در ضرب‌المثل‌ها از آن به عنوان روزی برای «شمردن جوجه‌ها» یاد می‌شود، شب یلدا یا شب چله است و این شب همانند نوروز یا چهارشنبه سوری برای همه مردم ایران شناخته شده است اما در برخی نقاط کشور از جمله یزد، این مراسم قدمت طولانی‌تری دارد.

آیین شب یلدا از دیرباز در یزد رواج داشته و از قرن‌ها پیش این مراسم با عقاید و ویژگی‌های خاص خود برگزار می‌شد و امروز نیز بخشی از این عقاید همچنان پابرجاست.

برگزاری آیین شب یلدا در ایران سابقه چند هزار ساله دارد

حسین مسرت از پژوهشگران پیشکسوت یزدی در مورد شب یلدا به خبرنگار مهر گفت: یلدا یک واژه سریانی به معنای میلاد است و از چهار قرن بعد از میلاد مسیح، شب یلدا به عنوان روز تولد مهر بین مسیحیان رواج داشته است اما در ایران، یلدا به معنای خورشید است و برگزاری مراسم‌های ویژه آن سابقه چند هزار ساله دارد.

وی افزود: فلسفه برگزاری مراسم‌های ویژه شب یلدا در ایران، ریشه در شغل و معیشت مردم آن زمان داشته و از آنجا که شغل مردم در گذشته‌ها کشاورزی و دامداری بوده و زمستان آغاز تعطیلی کار آنها به شمار می‌رفته، در واقع آخرین روز پاییز و ورود به فصل تعطیلی کار را به نحوی گرامی می‌داشتند.

مسرت عنوان کرد: البته زرتشتی‌ها که در گذشته‌های دور و قرن‌ها پیش، اغلب مردم یزد را تشکیل می دادند، فلسفه دیگری برای گرامیداشت شب یلدا دارند و از آنجا که شب به عنوان نماد پلیدی نزد مردم رایج بود و شب یلدا به خاطر طولانی بودنش، نماد پلیدی به شمار می‌رفت، مردم ایران باستان در این شب دور هم جمع می‌شدند تا پلیدهای شب را با روشن کردن آتش و ... از بین ببرند زیرا بر این باور بودند که آتش دشمن پلیدی است.

مردم هراس خود از شب را با آتش افروزی و جمع شدن دور یکدیگر از بین می‌بردند

وی افزود: ایرانیان باستان برای این‌که تا اندازه‌ای شب‌ها را بی‌آزار کنند و از ترس و وحشت آن بکاهند، آتش می‌افروختند و در پناه روشنای آتش، شب را به صبح می‌رساندند زیرا شب علاوه بر تاریکی و هراس و رمزآلودی، زمان حمله سارقان و راهزنان نیز بوده از اینرو مردم از شب هراس داشتند و با روشن کردن آتش و جمع شدن دور یکدیگر و برگزاری جشن و شادی، از هراس شب می‌کاستند.

این دور جمع شدن‌ها در واقع محل رونق خوراکی‌هایی می‌شد که خوردن آن در شب یلدا به یک سنت تبدیل شد و این سنت هنوز هم ادامه دارد.

یزدی‌ها یا مردم دیگر نقاط کشور که اغلب کشاورز بودند، میوه‌های تابستان و پاییز را به نحوی نگهداری می‌کردند که در شب‌های طولانی زمستان مصرف کنند مثلا یزدی‌ها مقدار زیادی از انار را در خاک دفن می‌کردند تا تازه بماند و در طول زمستان بتوانند از آن استفاده کنند و اینگونه شد که انار به عنوان یکی از میوه‌های شب یلدا شناخته شد یا هندوانه که امروز پای ثابت سفره‌های یلدایی شده است.

آجیل که در بسیاری از فرهنگ‌ها به آن «شب چره» می گویند، برگرفته از همان «شب چله» است که پای ثابت خوراکی‌های شب یلداست.

انار و هندوانه پای ثابت خوراکی‌های شب یلدا

با گذشت زمان، شب یلدا را همین خوراکی‌هایش جذاب کرده و در مناطق مختلف استان یزد همچون مناطق دیگر کشور، خوراکی‌های خاص این شب مرسوم است.

انار، هندوانه، ازگیل، به، پرتقال، نارنگی، خرمالو و ... از میوه‌هایی که یزدی‌ها در شب چله از آن تناول می‌کنند اما انار و هندوانه پای ثابت مهمانی‌های شب یلداست.

انواع آجیل و میوه‌های خشک و برگه‌های زردآلود و هلو، نخودچی و کشمش نیز در سفره‌های شب یلدا خودنمایی می‌کنند.

در اغلب مناطق یزد مردم همچون سایر مناطق کشور، شب چله یا همان شب یلدا را در منزل یکی از بزرگترها می‌گذرانند اما برای اینکه به صاحب‌خانه به خاطر خرید این همه خوراکی فشار اقتصادی وارد نشود، هر یک از مهمانان خرید یکی از این خوراکی‌ها را بر عهده می‌گیرند و صاحبخانه اغلب به طبخ شام می‌پردازد.

شام شب چله نیز در بسیاری از نقاط استان یزد شولی یزدی و فسنجان است و با توجه به اینکه شولی آشی با طبع خنک است، گرمی فسنجان را می‌گیرد و اصلا به خاطر تناول این همه آجیل‌های گرم، خوردن شولی نه تنها در شب یلدا بلکه در ایام نوروز نیز به یک سنت در یزد تبدیل شده است.

یلدا؛ شبی هیجان انگیز برای دختران عقدکرده

شب یلدا آیین‌های ویژه دیگری نیز دارد و این شب برای عروس‌هایی که به قول یزدی‌ها زیر عقد هستند، بیش از دیگران هیجان انگیز است.

در شب یلدا، عروس که هنوز به خانه بخت نرفته و در عقد داماد اما در منزل پدری است، به خوبی توسط خانواده همسرش پذیرایی می‌شود رسم خنچه برون اگرچه کمرنگ‌تر شده یا برعکس در برخی مناطق بسیار افراطی برگزار می‌شود اما در هر حال هنوز یکی از رسوم به جای مانده از روزگاران قدیم در شب چله است.

در شب یلدا، عروس که هنوز به خانه بخت نرفته و در عقد داماد اما در منزل پدری است، به خوبی توسط خانواده همسرش پذیرایی می‌شود.

خانواده داماد که یزدی‌ها اصطلاحا به آنها «دامادونی‌ها» می‌گویند، در شب یلدا چندین سینی بزرگ را خنچه بندی می‌کنند و انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله را در آن می‌چینند و به خانه عروس می‌برند.

در گذشته این سینی‌ها که کف آن با پارچه ترمه تزئین می‌شد، شامل یک سینی انار و هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، یک سینی شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و یک سینی هدایایی شامل لباس‌های زمستانه برای عروس بوده است.

آیین خنچه برون در برخی مناطق استان یزد به شکل افراطی اجرا می‌شود

در برخی مناطق این رسم منسوخ شده اما در برخی مناطق دیگر این رسم به شکلی افراطی ادامه دارد به نحوی که یک رسم ساده و زیبا به تشریفاتی در حد سفره عقد تبدیل شده است و سینی‌های مملو از خوراکی، هدایای گرانقیمت برای عروس و ... شب یلدا را برای برخی خانواده‌ها به لحاظ اقتصادی سخت کرده است.

خانواده‌هایی که رسم خنچه‌برون شب یلدا را به زیبایی و سادگی قدیم انجام می‌دهند، این شب بسیار به یاد ماندنی و فرصتی است برای جمع شدن خانواده عروس و داماد بر سر یک سفره.

در برخی مناطق استان، علاوه بر سینی میوه و آجیل و شیرینی و لباس‌های زمستانی برای عروس، در یک سینی نیز شامی به اندازه خانواده داماد تدارک دیده می‌شود تا خانواده عروس دچار زحمت نشود و پس از اینکه خوراکی‌ها به منزل پدر عروس برده شد، دو خانواده در کنار یکدیگر با تناول محتویات این سینی‌ها، طولانی‌ترین شب سال را سپری می‌کنند.

در گذشته کرسی‌ نقل مجلس بود و همه گرداگرد آن جمع می‌شدند و با خاطرات قدیمی‌ترها و گاه حافظ خوانی و شاهنامه خوانی، دیو سیاه شب را به پگاه می‌رساندند اما امروز خبری از کرسی نیست ولی گرمای وجود خانواده‌ها در کنار یکدیگر، هنوز یلدا را برای بسیاری از مردم دوست داشتنی نگاه داشته است.