به گزارش «نماینده» مساله آب و استفاده از رودخانه های مشترک در آسیای مرکزی، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به مشکلی اساسی در روابط ۵ کشور قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان تبدیل شده است.
اهمیت منابع آبی آسیای مرکزی به دلیل تلاش این کشورها برای استفاده از آن در راستای اجرای برنامه‌های توسعه، سال‌ها است که سبب شده روابط دولت‌های منطقه دچار چالش آبی شود.
در سال‌های اخیر به دنبال اقدام «دوشنبه» برای تکمیل سد و نیروگاه برق آبی «راغون»، روابط تاجیکستان و ازبکستان به عنوان کشورهای بالادست و پایین دست این رودخانه بیش از سایر کشورهای منطقه رو به سردی گراییده است.
سد و نیروگاه راغون با ۳۵۵ متر ارتفاع یکی از طرح های عظیم کشور تاجیکستان است از زمان شوروی سابق است که پس از استقلال تاجیکستان در سال ۱۹۹۱، عملیات ساختمانی آن متوقف شد.
تاجیکستان پس از استقلال و پایان جنگ داخلی پنج ساله، ادامه این طرح را پی گرفت اما حداقل به دو میلیارد دلار اعتبار برای بهره برداری کامل از شش توربین برق آن نیاز دارد که هنوز نتوانسته منابع مالی آن را تامین کند.
اگر تاجیکستان بتواند با فائق آمدن بر مشکلات فنی و جذب سرمایه موردنیاز، ساخت نیروگاه برق-آبی «راغون» را به اتمام برساند، می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح در مورد زمان آب‌گیری سد، علاوه بر تأمین برق مصرفی این کشور، مقدار آب موردنیاز مناطق پائین‌دست را نیز تأمین نمود.
«امامعلی رحمان» رئیس جمهور تاجیکستان برای نشان دادن این که از حضور شخصی در اجرای طرح‌های بزرگ اجتناب نمی‌کند و «مرد عمل» است، در اوایل ماه نوامبر سال جاری برای از سرگیری کارهای ساخت بلندترین سد در جهان پشت فرمان یک بولدوزر نشست.
این اقدام، یک گام دیگر در جریان ساخت نیروگاه برق-آبی «راغون»، طرحی که در صورت اتمام می‌تواند مشکلات مربوط به کمبود برق در تاجیکستان را حل و فصل نموده و حتی این کشور را به یک صادرکننده برق تبدیل کند، محسوب می‌گردد.
در گذشته در پاسخ به چنین اقدامات رحمان، ازبکستان که در پایین‌دست این سد قرار دارد، مخالفت شدید خود را اظهار می‌کرد. ولی اکنون وضعیت تغییر کرده است و مایه تعجب بسیاری از تحلیلگران است که «تاشکند» تاکنون در این خصوص سکوت اختیار نموده است.
«انور نظیراف» سیاستمدار و اقتصاددان ازبک در این خصوص اظهار داشت: سکوت تاشکند واقعا موجب شگفتی است زیرا قطع مجرای رودخانه «وخش»، تهدیدی برای کشاورزی، که یکی از بخش‌های اساسی اقتصاد ازبکستان است، می‌باشد.
وی افزود: هرچند کاهش تشنج در روابط دوجانبه را با مرگ «اسلام کریم‌اف» رئیس جمهور ازبکستان و به قدرت رسیدن «شوکت میرضیایف» به عنوان رئیس جمهور موقت مرتبط می‌دانند ولی چنین آسودگی‌خاطری برای وی نیز مسئله‌ای عادی نیست.
«فیلیپو مینگا» یکی از محققان دانشگاه منچستر در این رابطه اظهار داشت: به نظر می‌رسد که مناسبات بین ۲ کشور بهبود یافته است، هر چند وضعیت کاملا روشن نیست. هنگامی که میرضیایف نخست وزیر بود، یکی از مخالفان سرسخت ساخت این سد بود و دائما با «عاقل عاقل‌اف» نخست‌وزیر سابق تاجیکستان و رحمان وارد درگیری لفظی می‌شد.
وی ادامه داد: در حالیکه در حال حاضر، ازبکستان به جای اعتراض نسبت به آغاز ساخت نیروگاه برق-آبی راغون، خواستار از سرگیری پروازهای مستقیم بین تاشکند و دوشنبه از سال ۲۰۱۷ میلادی که برای مدت یک ربع قرن ممنوع بود، شده است.
همه این‌ها چند هفته پس از سفر «عبدالعزیز کامل‌اف» وزیر امور خارجه ازبکستان به دوشنبه و دیدار وی با رحمان، اتفاق افتاده است.
شایان ذکر است که در این مرحله، حتی اگر ازبکستان می‌خواست اعتراض نماید و موضع قاطعی را در قبال این سد بگیرد، عملا هیچ راه قانونی برای مقابله با ساخت نیروگاه برق-آبی راغون نداشت.
به گفته «هارون وولف» استاد جغرافیا در دانشگاه «اورگان»، مبنای اساسی حقوق بین‌المللی این است که هرگونه اقدام هر کشوری باید منطقی و عادلانه باشد و آسیب جدی به کشورهای همسایه وارد نکند. در صورت رعایت این شرایط، کشور پایین‌دست عملا هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد. پلیس آب و یا نیروهای سازمان ملل متحد نیز قادر به دخالت در این وضعیت نیستند.
در زمان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی هرگونه تصمیمی در مورد بهره‌برداری از آب در آسیای مرکزی، در «مسکو» در چارچوب برنامه‌های توسعه اقتصادی ۵ ساله گرفته می‌شد. در اواخر دوران شوروی سابق نیز برای حل و فصل مسائل مربوط به بهره‌برداری از آب حتی کمیسیون‌های ویژه‌ای نیز ایجاد شده بود.
در بدو استقلال، جمهوری‌های آسیای مرکزی گام‌هایی را در جهت هماهنگی بهره‌برداری از آب با تلاش برای حفظ مقررات جاری در زمان شوروی سابق برداشتند. از جمله در سال ۱۹۹۲ میلادی، این کشورها در مورد تأسیس کمیسیون‌های بین دولتی هماهنگی در مورد آب که موظف بودند ساختار موجود در زمان شوروی سابق را اصلاح نمایند، به توافق رسیدند. اما به دلیل اختلاف منافع کشورهای منطقه، این تصمیم و دیگر ابتکارات در راستای مبارزه با خشکی دریاچه «آرال» در عمل هیچ نتیجه‌ای نداد.
مشکل اصلی این بود که تاجیکستان و قرقیزستان که از ذخایر غنی آب برخوردار بودند، منابع انرژی قابل توجهی نداشتند و سوخت و انرژی برق مورد نیاز خود را در ازای آب از کشورهایی مانند ازبکستان وارد می‌کردند.
از زمان آغاز برنامه‌های ساخت نیروگاه برق-آبی راغون، ۱۰ سال می‌گذرد. موضع سنتی تاشکند این است که اجرای این طرح برای بخش کشاورزی، به خصوص پنبه‌کاری ازبکستان با ریسک همراه است. در حال حاضر نیز این تهدیدات برطرف نشده است و کشاورزان این کشور از آغاز کارهای ساخت این سد نگران هستند.
«میلی‌بای مدمین‌اف» یکی از کشاورزان استان «فرغانه» و پرورش‌دهنده پنبه، گندم و سبزیجات، در این خصوص گفت: بستن مجرای رودخانه وخش می‌تواند به کمبود آب نه تنها در ازبکستان بلکه در قزاقستان و ترکمنستان نیز منجر شود. آنها باید در مورد تعیین اندازه آب تخلیه‌شده به توافق برسند. کشاورزان اگر به اندازه کافی آب دریافت نکنند، مجبور به کاهش کشت پنبه خواهند شد.
به اعتقاد پروفسور وولف، نگرانی‌ها مبنی بر عدم امکان رسیدن به یک توافق متقابلا سودمند، بی‌اساس هستند. اگر توسعه پایدار در مناطق این حوزه را در نظر بگیریم، سدهای بالادست مفید نیز می‌باشند. زیرا می‌توانند به تمدید فصل پرورش محصولات کشاورزی در پایین‌دست کمک کنند و مقدار آب جاری به رودخانه در زمان‌های خشک سال را افزایش دهند. این سدها به ویژه در دوران کنونی تغییرات آب و هوا می‌توانند مفید باشند. به همین دلیل اکنون وقت آن است که این کشورها زیرساخت‌هایی را برای ذخیره آب ایجاد کنند.
وی افزود: ازبکستان در ارتباط با نیروگاه برق-آبی راغون باید از موقعیت منفی سنتی خود صرف نظر کرده و به این فکر باشد که چگونه می‌تواند از این طرح در راستای منافع خود بهره‌برداری کند.
وولف اظهار داشت: البته در این مرحله سوالاتی به وجود خواهد آمد. ازبکستان برای تأمین نیازهای آبی خود از چه روش‌هایی می‌تواند استفاده کند؟ در پاسخ باید گفت که این کشورها نیاز دارند که در مورد رژیم آبی منطقه به توافق برسند و احتمالا می‌توانند در مدیریت و یا تأمین مالی مشترک سدها همکاری کنند.
البته تاجیکستان نیز برای اینکه همسایه خود را عصبانی نکند، احتیاط زیادی را به خرج می‌دهد.
مقامات تاجیکستان به رسانه‌های همگانی داخلی هشدار دادند که بدون هماهنگی قبلی با خبرگزاری‌های دولتی، از پوشش خبرهای مربوط به نیروگاه برق آبی راغون خودداری کنند. منابع دولتی در این خصوص اعلام کردند: این هشدار با هدف اجتناب از پخش مطالبی که می‌توانند بر روند احیای مناسبات با ازبکستان آسیب برسانند، داده شده است.
ولی تاجیکستان در آینده باید مشکلات فنی مربوط به ساخت و بهره‌برداری از نیروگاه راغون را حل نماید. این امر در شرایطی امکان‌پذیر خواهد بود که تاجیکستان بتواند هزینه قابل ملاحظه مورد نیاز برای اتمام این طرح را جذب کند.
به اعتقاد مینگا، تاجیکستان می‌تواند مخزن سد را به تدریج در زمستان پر کند که عملا هیچ تأثیری بر روی ازبکستان نداشته باشد. اما نیازمندی دوشنبه به تولید مقدار زیادی برق می‌تواند این جمهوری را وادار به مصرف آب بیشتر از وخش کند که ممکن است بر مقدار آب در مناطق پایین‌دست تأثیر گذاشته و منجر به تشدید رویارویی‌ها شود.