هفته نامه «نماینده» - حادثه منا در روز دوم مهر سال ۱۳۹۴ و در بحبوحه اجرای مناسک عبادی حج، تبدیل به مرگبارترین رویداد تاریخ این مراسم مذهبی شد. حادثه‌ای که پس از گذشت ماه‌ها از وقوع آن، هنوز تعداد دقیق جان‌باختگان مشخص نیست، اما آنچه در این میان به‌طور دقیق مشخص شد، شهادت ۴۶۴ تن از زائرین ایرانی بود که به‌رغم پیگیری‌های مسئولین کشورمان، هنوز دولت عربستان نسبت به جبران غرامت این اتفاق واکنشی نشان نداده است.
پیش از این اتفاق نیز در اثر سقوط جرثقیل در محوطۀ مسجدالحرام ۱۰۷ نفر از حجاج از جمله ۱۱ ایرانی کشته شدند که حوادث مذکور، مهر تأییدی بر بی‌کفایتی و بی‌تدبیری مقامات عربستان در اداره بزرگ‌ترین گردهمایی مسلمانان دنیا بود؛ زیرا این‌گونه حوادث در دهه‌های قبل نیز به‌کرات به وقوع پیوسته است و هیچ تضمینی هم وجود ندارد که در مراسم سال‌های بعد تکرار نشوند.
با همۀ این اوصاف و درحالی‌که انتظار می‌رفت تا رئیس دولت طی یک اقدام ضربتی، عربستان سعودی را بازخواست کرده و پای میز محاکمه بکشاند، نه‌تنها خود، بلکه مردم را نیز به خویشتن‌داری دعوت کرد! حتی رایزنی‌های گسترده‌ای برای بهبود روابط داشت و از هرگونه اقدامی که بر اختلافات بیفزاید خودداری می‌کرد.
اما طرف مقابل، در پاسخ به این خویشتن‌داری‌ها، گستاخ‌تر شده و هتاکی‌ها و بی‌احترامی‌های خود را بیشتر کرد! به‌طوری‌که حتی وزیر خارجه عربستان در نشست سالانه سازمان ملل از محمدجواد ظریف گریزان بود و پاسخی به درخواست‌های ملاقات وی نداد.
درواقع در آن روزهای مصیبت‌بار، دولت به‌قدری سرگرم مذاکرات هسته‌ای بود و تمرکز خود را بر این موضوع گذاشته بود، که باعث شد سیاست خارجی ایران نتواند آن‌چنان‌که شایسته ایرانیان است، از اقتدار لازم برخوردار باشد و از حقوق ایرانیان در مجامع بین‌المللی دفاع کند.
خلاصه آن‌که خویشتن‌داری دستگاه سیاست خارجی ایران و رئیس دولت باعث شد تا حوصله نمایندگان ملت در مجلس نهم نیز سر رفته و در تذکری نسبت به این رویه عجیب دولت روحانی اعتراض خود را اعلام کنند.
تا جایی که مهرداد بذرپاش، سیدحسین نقوی‌حسینی و ضرغام صادقی نمایندگان تهران، ورامین و شیراز در مجلس نهم در تذکری به وزیر امور خارجه خواستار پیگیری فاجعه منا در خصوص جان‌باختگان این فاجعه و موضوع حادثه فرودگاه جده از طریق طرح شکایت از عربستان سعودی در مجامع بین‌المللی شدند.
همچنین مقام معظم رهبری پس‌ازآن که دولتمردان در پیگیری این فاجعه دردناک، جدیت کامل به خرج ندادند و مسیرهای بین‌المللی و خواهش از امیر کویت را انتخاب کرده بودند، به لزوم پیگیری قاطع دولتمردان دراین‌باره اشاره کردند و فرمودند: «این حادثه به‌هیچ‌وجه نباید فراموش شود و دستگاه دیپلماسی و سازمان حج موظف هستند که این موضوع را به‌صورت قاطع دنبال کنند.»
لذا موضع‌گیری‌های صریح مقام معظم رهبری به دنبال این فاجعه بزرگ و خونین و خواسته ایشان از دستگاه دیپلماسی و سازمان حج، مایه آرامش و تسلی خاطر داغ دیدگان این حادثه شد.
اما هنوز این سؤال بی‌پاسخ مانده است که چرا شاهد موضع‌گیری صریح دولتمردان کشورمان در برابر این فاجعه تلخ نبودیم؟
مردم ما حج با عزت می‌خواهند، به‌طوری که مناسک حج در شأن ملت ایران برگزار شود و از لحاظ جانی امنیت داشته باشند، وگرنه پذیرفتن شروط غیرمنطقی به هر قیمتی که شده، نه‌تنها مشکلات را برطرف نمی‌کند، بلکه قطعاً در آینده مشکلات بیشتری را رقم خواهد زد.
وقتی در فاجعه منا، دولت خویشتن‌داری کرده و کوتاه آمد و به‌جای اینکه در قطع روابط دیپلماتیک با عربستان پیش‌قدم شود و اجازه ندهد تا دولت عربستان با ارتکاب این همه جنایات در این مورد تصمیم‌گیری کند، حال نیز نمی‌توانست با وقاحت تمام برای حج امسال پیش‌شرط تعیین کرده و دست به کارشکنی بزند.
متأسفانه برخورد دولت با فاجعه منا و عربستان سعودی، شایسته نظام اسلامی نبود. اگر مواضع مقام معظم رهبری درباره قتل‌عام خاموش فاجعه منا صورت نگرفته بود، معلوم نبود حتی اجساد شهدای ما را تحویل بدهند.
درواقع اگر از اهرم‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که امروز نظام اسلامی در اختیار دارد به‌خوبی، به‌سرعت و از موضع قاطع استفاده می‌شد، مشکلات درباره این فاجعه جان‌گداز، حل شده بود و شاید حتی پیش نمی‌آمد. ایران باید بدون فوت وقت برای تعقیب قضایی اقدام کند و در دادگاه‌های عربستان یا کشور خودمان، تعقیب عاملین این فاجعه و رسیدگی به پرونده آنها آغاز شود.
قربانیان و شهدای فاجعه حداقل «قتیل الزحام» یعنی کسانی که در ازدحام کشته شده‌اند، محسوب می‌شوند و کمترین مطالبه این است که باید دیه آنها توسط دولت سعودی پرداخت شود و این کمترین خواسته خانواده‌های آنها است.
اصلانی عضو شورای عالی سازمان بسیج حقوقدانان در همین زمینه عنوان می‌کند: این خواسته باید در مرحله اول از طریق دیپلماسی فعال، نامه‌نگاری‌ها و مکاتبه‌های مستمر پیگیری شود، باید در مراحل بعدی در مجامع سیاسی و قضایی بین‌المللی و نیز سازمان همکاری‌های اسلامی، شکایت و طرح دعوا کرد. دادستانی و مسئولین حقوقی وزارت خارجه و سازمان حج و زیارت باید با استفاده از ظرفیت متخصصان دلسوز کشور جلسه‌ای تشکیل دهند تا برای مطالبات حقوقی سطح بالاتر، انسجام و تحرک بیشتری به وجود آید.
مدیر گروه سابق حقوق عمومی و بین‌الملل دانشگاه تهران با اشاره به موضوع مدیریت حج، این مسئله را چالش قدیمی جهان اسلام عنوان کرد و گفت: به نظر می‌رسد حکام سعودی مأمور و عامل سیاست‌های آمریکا در منطقه هستند و کشتار مکه در سال ۶۶ و سال ۹۴ با طراحی آمریکا و عاملیت عربستان صورت گرفته است. لذا معنا ندارد دست روی دست بگذاریم که عوامل آمریکا در عربستان سعودی امت اسلامی را قتل‌عام کنند.
بر پایۀ این گزارش باید گفت که کافی است در نوع مواجهه دولت و دستگاه سیاست خارجی با اقدامات خصمانه‌ای چون تلاش توطئه‌آمیز عربستان برای افت شدید قیمت نفت، تعرض به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده، جلوگیری از فرود هواپیمای حامل کمک‌های انسان‌دوستانۀ ایران به مردم مظلوم یمن و سرانجام، فاجعه دردناک منا تأمل کرد. متأسفانه در این موارد، رویکرد دولت و وزارت امور خارجه چندان متناسب و در شأن جمهوری اسلامی ایران نبوده است و چه‌بسا در مواردی موجب جری‌تر شدن طرف مقابل هم شده باشد.
دلسوزان و خبرگان فن بارها و بارها هشدار دادند که اگرچه تعامل و زبان رفق و مدارا، برای موفقیت در عرصه سیاست خارجی ضروری است اما مدارای یکسره و تعامل یک‌جانبه می‌تواند موجبات گستاخی بیشتر سران نظام سلطه و همسویان منطقه‌ای آنان را فراهم سازد.
این نکته بار دیگر اثبات شد که خوش‌بینی بیش‌ازحد در جهان سیاست، غیر پسندیده و آسیب‌زاست و نوشدارو پس از مرگ سهراب، کارساز نیست؛ هرچند معتقدیم دولت می‌تواند به مصداق ضرب‌المثل «جلوی ضرر را از هر جا بگیری منفعت است» با تجدیدنظر جدی در دستکم برخی رویکردهای سیاست خارجی خود- نظیر بحث برجام و نوع نگاه به دشمنان قسم‌خورده و اذناب منطقه‌ای‌شان- تحسین صاحب‌نظران و دلسوزان نظام و ملت را برانگیزاند.